Dünya’dan bakıldığında binlerce yıldız vardır ve yalnızca Samanyolu Galaksisi’nde yüz milyarlarca yıldız bulunmaktadır. Gökyüzü gözlemcileri ve astronomlar, bu parlak cisimleri incelerken veya gözlem yaparken, belirli bir yıldızdan bahsederken ortak bir isim kullanmanın önemli olduğunu bilirler.
Teknik olarak, herhangi biri herhangi bir yıldıza istediği ismi verir. Ancak, bir yıldızın isminin Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) tarafından onaylanması da gerekmektedir. IAU, dünya çapında 10.000’den fazla gökbilimciyi bir araya getiren ve 100 yılı aşkın süredir faaliyet gösteren uluslararası bir kuruluştur.
Bu kadar çok yıldızın olması nedeniyle isimlerin hızla tükenebileceğini düşünebilirsiniz. Ancak, gökyüzünde çıplak gözle görülebilen binlerce yıldız bulunmasına rağmen, IAU tarafından resmî olarak adlandırılan yıldız sayısı 1.000’den azdır. Yani, asıl mesele yıldızlara isim vermekten çok, isimlerin tutarlı bir şekilde belirlenmesidir.
Yıldız İsimleri Nasıl Belirlenmektedir?
Farklı kültürler tarih boyunca kendi yıldız isimlendirme sistemlerini oluşturmuştur. Ancak, dünya daha bağlantılı hale geldikçe, astronomlar yıldız adlandırmalarını standartlaştırmak için çeşitli sistemler denemiştir.
Modern çağda, bu çabaların en erken örneklerinden biri 1603 yılında Alman astronom Johann Bayer tarafından geliştirilen sistemdir. Bayer, yıldızları bir takımyıldız içindeki parlaklık sırasına göre adlandırdı. Her yıldız, Yunan alfabesinden bir harf ve takımyıldızın genitif (iyelik) hali ile isimlendirildi. Örneğin, Orion takımyıldızının en parlak yıldızı Alpha Orionis, ikinci en parlak yıldızı Beta Orionis olarak adlandırıldı.
Bu sistem bazı sorunlar içeriyordu. Birincisi, Yunan alfabesi yalnızca 24 harften oluştuğu için, bu yöntemle sınırlı sayıda yıldız adlandırılıyordu. İkincisi, yıldızların parlaklıkları zaman içinde değişebildiği için, parlaklık sırasına göre adlandırılmış bir yıldız zamanla bu sıranın dışına çıkabiliyordu. Bu durum, takımyıldız içindeki yıldız isimlerinin zamanla düzensiz hale gelmesine neden oldu.
Yaklaşık bir yüzyıl sonra, İngiliz astronom John Flamsteed, yıldızları harfler yerine sayılarla adlandırma fikrini ortaya attı. Bu yöntem, Bayer’in sistemindeki bazı sorunları ortadan kaldırdı. Yıldızları parlaklıklarına göre değil, takımyıldız içindeki konumlarına göre sıraladı. Batı kenarından başlayarak doğuya doğru ilerleyen bu sistemde, 1 Orionis en parlak yıldız değil, Orion’un batı ucuna en yakın yıldızdı.
Ancak bu yöntemin de bazı eksiklikleri vardı. Takımyıldızların sınırları resmi olarak ancak 1928’de Uluslararası Astronomi Birliği tarafından belirlendi. Bu nedenle Flamsteed’in katalogu, bazı yıldızları aslında ait olmadıkları takımyıldızlara yerleştirdi. Ayrıca, Flamsteed yalnızca İngiltere’den gözlemlenebilen yıldızları katalogladı. Bu durum, onun sistemiyle adlandırılan yıldızların büyük ölçüde kuzey yarımküreyle sınırlı kalmasına ve güney gökyüzündeki birçok yıldızın katalog dışında kalmasına yol açtı.
Yıldız Katalogları Nedir?
Yıldız katalogları, yıldızları listeleyen astronomik kaynaklardır. Babilliler, Çinliler, Yunanlılar, Persler ve Araplar gibi birçok uygarlık tarafından farklı dönemlerde hazırlanmıştır. Antik Yunan’da, astronom ve matematikçi Eudoxus’un takımyıldızlardan elde ettiği yaklaşık 370 yıldızlık bir liste hazırladığı bilinmektedir. M.Ö. 3. yüzyılda Yunanlı gökbilimciler Timocharis ve Aristillus da başka bir yıldız kataloğu oluşturmuştur.
Bugün kullandığımız birçok yıldız ismi Arapça kökenlidir. İskenderiyeli astronom Claudius Ptolemy, M.S. 150 civarında Yunanca olarak yazdığı Mathematical Treatise adlı eserinde bir yıldız haritası oluşturdu. Bu eser, 1000 yıl sonra Arapçaya çevrildi ve “Almagest” adını aldı. Rigel, Deneb, Aldebaran ve gökyüzündeki daha birçok parlak yıldızın adı, bu eski astronomik metinlerin çeviri ve aktarım sürecinin bir sonucu olarak günümüze kadar geldi.
Bazı yıldız isimleri ise farklı nedenlerle ortaya çıkmıştır. Polaris, konumundan dolayı bu ismi almış olup, Kuzey Gökkutbu’na yakınlığı ile tanınır. Antares, kırmızımsı görünümü nedeniyle “Mars’ın rakibi” anlamına gelen bir adla anılmıştır. Bazı yıldızlar ise onları keşfeden astronomların isimleriyle anılmaktadır.
1800’lerin ortalarından sonlarına doğru Almanya’daki Bonn Gözlemevi’nde çalışan astronomlar, Bonner Durchmusterung kataloğunu oluşturdu. Bu katalog, fotoğrafçılığın astronomik gözlemleri kökten değiştirmesinden önce derlenen son büyük yıldız kataloğuydu.
20. yüzyılın başlarında ise Henry Draper kataloğu hazırlandı. İsmini, Amerikalı amatör astronom ve astrofotoğrafçı Henry Draper’dan alan bu katalog, yıldızlar hakkında yalnızca konum bilgisi değil, aynı zamanda spektroskopik veriler de içeriyordu.
Günümüzde Yıldız İsimleri Nasıl Yapılıyor?
Teleskoplar ve fotoğraf ekipmanları gelişmeye devam ettikçe yıldız katalogları giderek büyüdü. Büyük teleskopların Güney Yarımküre’ye de inşa edilmesiyle, tüm gökyüzünü kapsayan gözlem araştırmaları mümkün hale geldi. Bu da, daha kapsamlı ve gelişmiş kataloglara olan ihtiyacı artırdı.
1990’lara gelindiğinde, kataloglarda yer alan yıldız sayıları olağanüstü boyutlara ulaştı. Bu tür devasa kataloglar, astronomların yalnızca tek tek yıldızları değil, aynı zamanda galaksiler, yıldız kümeleri ve diğer gök cisimlerini de sistematik bir şekilde incelemelerini sağladı.
Hubble Uzay Teleskobu inşa edilirken, astronomlar teleskobun hedefini doğru bir şekilde belirleyebilmesi için son derece hassas bir yıldız konumu ve parlaklık listesine ihtiyaç duydu. Bu nedenle, Kılavuz Yıldız Kataloğu (Guide Star Catalog) oluşturuldu. Günümüzde, bu katalog neredeyse bir milyar yıldız içermektedir.
En yeni ve en kapsamlı katalog, Avrupa Uzay Ajansı’nın (ESA) yürüttüğü Gaia misyonu tarafından geliştirildi. Gaia ekibi, belirli aralıklarla yeni veri setleri yayımlayarak yıldızların özelliklerine dair ölçümleri giderek daha kesin hale getiriyor. En son yayımlanan veri seti, Samanyolu’ndaki yaklaşık iki milyar yıldız hakkında yeni bilgiler içermektedir.
Modern veri setleri o kadar çok yıldız içeriyor ki, her birine isim vermek neredeyse imkânsız hale geldi. Bunun yerine, çoğu katalog, yıldızları alfa nümerik bir kodla tanımlıyor. Bu kod, katalog adını ve yıldızın gökyüzündeki konumunu içeriyor.
Örneğin, Two-Micron All-Sky Survey (2MASS) katalogunda bir yıldız, 2MASS J05551028+0724255 olarak listelenmektedir. Bu adlandırma, yıldızın 05 saat, 55 dakika, 10.28 saniye sağ açıklık ve 07 derece, 24 dakika, 25.5 saniye dik açıklık koordinatlarını içerir. Ancak, bu yıldızın daha yaygın bilinen bir adı da vardır: Betelgeuse.
Sonuç olarak
Bazı şirketler, belirli bir ücret karşılığında bir yıldızın sizin adınıza adlandırılabileceğini ve bu ismin resmi bir kataloğa kaydedileceğini iddia eder. Ancak, bu iddiaların bilimsel bir dayanağı yoktur ve tamamen aldatıcıdır.
Daha da endişe verici olan, bu şirketlerin bazılarının yas sürecindeki insanları hedef alarak, hayatını kaybetmiş sevdiklerinin adını bir yıldıza verme vaadiyle duygusal bir pazarlama yöntemi kullanmalarıdır. Bu tür uygulamalar yanıltıcı, etik dışı ve tamamen ticari bir kazanç sağlamak amacıyla yapılmaktadır.
Gerçekte, yıldızların isimlendirilmesi ve özel adlandırmalar, yalnızca Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) tarafından belirlenen kurallar çerçevesinde yapılmaktadır. IAU, gök cisimlerine verilen isimleri standartlaştıran ve tüm dünyadaki astronomlar tarafından kabul gören tek yetkili kuruluştur. Dolayısıyla, bir yıldızın gerçekten tanınan bir isim alması için IAU tarafından onaylanması gerekir.
Bu tür sahte hizmetlere karşı dikkatli olmak ve bilimsel gerçekliği olmayan ticari girişimlere itibar etmemek en doğru yaklaşımdır. Ayrıca merak ederseniz: Gezegenlerin İsimleri Nereden Geliyor?
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- How are stars named? Yayınlanma tarihi: 29 Ekim 2021. Kaynak site: Space: Bağlantı: How are stars named?
- What’s in a (Star’s) Name? Kaynak site: Scientific American. Yayınlanma tarihi: 19 Kasım 2024. Bağlantı: What’s in a (Star’s) Name?
- Astronomical naming conventions; https://en.wikipedia.org/ (Erişim Tarihi: 01.12.2020)
- Nakamura, Tsuko. (2021). UNIFIED ANALYSIS OF OBSERVATION DATES FOR ANCIENT STAR MAPS AND CATALOGUES IN ASIA. Journal of Astronomical History and Heritage. 24. 440-474. 10.3724/SP.J.1440-2807.2021.02.09.
Matematiksel
