İki seçeneğiniz var. Ya her gün bir elma yersiniz ya da hastalanırsınız ve doktora görünmeniz gerekir. Elbette, bu aslında doğru değil. Bunlar sahip olduğunuz tek iki seçenek değil, ancak yanlış ikilem (false dilemma) yanılgısına düşerseniz bu biçimde düşünebilirsiniz.
Yanlış ikilem sınırlı sayıda seçeneğin yanlış bir şekilde birbirini dışlayan veya var olan tek seçenek olarak sunulduğu bir durumda ortaya çıkan mantıksal bir yanılgıdır. Diğer bir deyişle sanki farklı seçenekler yokmuşçasına iki seçenekten birinin seçilmek zorunda olduğunun diretilmesidir.
Örneğin, birinin C seçeneğinden bahsetmeden A veya B seçenekleri arasında seçim yapmamız gerektiğini söylediği bir durumda yanlış bir ikilem meydana gelir. Matematiksel olarak ifade edersek “ya 0 ya 1” mantığı ile çalışırlar. Bu, mevcut seçeneklerden sadece birinin seçilebileceği (veya doğru olabileceği) anlamına gelir.
Ayrıca bu düşünce hatası bazı bölücü fikirlerin yaygınlaşmasına da neden olur. “Ya bizdensin ya da onlardan.” söylemi bunun için verilebilecek güzel bir örnektir. Burada yanlış ikilem, tek bir alternatif olduğunu öne sürerek dinleyicileri belirli bir duruşu kabul etmeye zorlamak için kullanılır. Bu nedenle de haklı olmak ve muhatabını ikna etmekten ziyade başka amaçlara da hizmet edebilir.
Ya Siyahtır Ya da Beyaz Yanılgısı
Yanlış ikilem pek çok farklı bağlamda ortaya çıkar. Bunlardan bir tanesi de dediğimiz gibi ya siyah ya da beyaz yanılgısıdır. Bu tür bir yanılgı, ikisi de doğru olmasa bile iki önermeden birinin doğru olması gerektiğini savunur.
Yanlış argüman iki seçenekle sınırlıdır. Bunun sonucunda da bir seçimin diğerine karşı yapıldığında doğru görünmesini sağlar. Alternatifleri atlamak ve sadece iki seçeneği sunmak mantıksızdır. Ancak ne yazık ki birçok insan dünyaya siyah-beyaz bir açıdan bakmaya meyillidir.
Yanlış ikilemleri anlamak için öncelikle elimizdeki verileri yorumlayabilmemiz gerekir. Bazı veriler sayısaldır. Bir kişinin ayakkabı numarası için ya 37’dir ya da 38’dir diyemezsiniz. Bu durumda karşımıza yanlış bir ikilem çıkmaz.
Ancak bazı veriler belli kategorileri işaret eder. Bunlar nominal verilerdir ve bir kısmı evli – bekar; var – yok; doğru – yanlış gibi ikili özellik taşır. Bu gruptaki verilerin hiç biri diğerinden daha fazla ya da daha az olma özelliğine sahip değildir. Yani aralarında hiyerarşik bir ilişki yoktur. Sadece kategorileri yansıtırlar.
Eğer birinin diğerinden daha fazla ya da az olduğundan bahsediyorsak o zaman işin içine ordinal veriler karışır. Örneğin, insanları zayıf, balık etli, kilolu diye sınıflandırabiliriz. Burada veriler arasında belli bir sıralama söz konusu olacaktır. Yanlış ikilem eğilimi genelde nominal ya da ordinal veriler kullanıldığında gerçekleşir. Nominal değerler kullanılarak gerçekleştiğinde başta da söylediğimiz gibi seçenek sayısını sınırlandırarak karşımıza çıkar.
- Anne: Yüklenme çocuğa, bırak istediği mesleği seçsin.
- Baba: Doktor olmasında serseri mi olsun?
Yukarıdaki diyalogda yanlış bir ikileme şahit oldunuz. Sonuçta doktor olmak dışında bir çok seçenek varken anne diğer seçeneklerin hepsini dışlamıştır. “Tercih eder miydin” argümanı da yanlış ikilemlerin içinde karşımıza yaygın bir şekilde çıkar. “Tutkunuzun peşinden gitmeyi mi yoksa 9’dan 5’e kadar bir işte kalmayı mı tercih edersiniz?” dediğiniz zaman işin içine bir duygu yüklemesinin de karışması soruyu hatalı bir biçimde yönlendirici kılar.
Her İkilem Yanlış Değildir
Gerçekten de iki veya belli sayıda kategoriye sahip kavramlar elbette vardır. Örneğin bir matematik önermesi ya doğru olacaktır ya da yanlış. Bir telde ya elektrik vardır ya da yoktur. Bu tip kabul edilmiş gerçeklere dayalı argümanlarda yanlış ikilem safsatasına rastlanmaz.
Yanlış bir ikilemi önlemenin ilk yolu, ikilemde bahsedilen seçeneklerin birbirini dışlamadığını veya bahsedilenlerin dışında ek seçenekler olduğunu da göstermektir. Bu mantıkla karşınızdaki kişiyi ikna etmeye çalışabilirsiniz. Mevcut seçeneklerden iki veya daha fazlasının neden aynı anda seçilebileceğini (veya doğru olabileceğini) açıklayarak bunu yapmayı deneyebilirsiniz. Ancak şimdiden hatırlatalım. Bu hiç de kolay olmayacaktır.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- False Dilemmas and False Dichotomies: What They Are and How to Respond to Them. Kaynak site: Effectiviolgy. Bağlantı: False Dilemmas and False Dichotomies: What They Are and How to Respond to Them.
- Tomić, T. False Dilemma: A Systematic Exposition. Argumentation 27, 347–368 (2013). https://doi.org/10.1007/s10503-013-9292-0
- False Dilemma Fallacy Overview, Application & Examples; Bağlantı: https://study.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
