19. yüzyılda yaşadığımız coğrafyanın matematik ve fen eğitiminin modernleşmesinde, Avrupa dillerinden çeviri-derleme yoluyla hazırlanan ders kitaplarının önemli katkısı vardır. Bunun yanında aynı dönemde Avrupa’da yayımlanan benzerlerinden çeviriler yaparak yayınlanan dergiler de sürece katkıda bulunmuşlardı.
1862-67 yılları arasında, bilim ve teknikteki gelişmeleri çevirilerle topluma tanıtan ilk dergi Mecmua-yı Fünun’dur. Devamında gelen Mebahis-i İlmiye (Scientific Themes) ise Türkiye’de matematik ile ilgili yayımlanan ilk dergidir.
Bu dergide yer alan makalelerin hepsi matematiksel açıklamalar içerdiği için bağlam açısından Mecmua-yı Fünun’dan farklıdır. Dergi, Osmanlı toplumuna matematikteki yeni teknikleri tanıttığı gibi, çeşitli matematik problemleri de yayınlar ve okuyuculardan bunların çözümünü yapmasını bekler.
Derginin amacı matematik eğitimini yaygınlaştırmak ve matematiğe ilgi duyulmasını sağlamaktır. Dergi, dönemin idealist ve milliyetçi aydınların kişisel gayretleriyle 1865 yılında kurulan Cemiyet’in Müslüman halkı eğitme ve aydınlatma projesi çerçevesinde yayına başlamıştır.
Hüseyin Tevfik Paşa Kimdir?
Bu dergi Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın ( 1832-1901) yönetiminde ve onun katkılarıyla yayımlanmıştır. Yazıların önemli bir kısmın onun tarafından kaleme alınmış veya yabancı yazarlardan tercüme edilmiştir.
Hüseyin Tevfik Paşa, 1832 yılında günümüzde Bulgaristan sınırları içinde kalan, o zamanlar Osmanlı Devleti’ne bağlı Vidin kentinde doğdu. 15-16 yaşlarında İstanbul’a gelerek sırasıyla Maçka Askeri İdadisini, Mekteb-i Harbiye’yi ve Erkan-ı Harbiye’yi bitirdi.
Öğrenimi sırasında matematiğe olan büyük ilgisi keşfedildi. Cambridge Üniversitesi mezunu matematik hocası Tahir Paşa kendisine özel dersler verdi. Mezun olduktan sonra da Harbiye’de yüksek cebir, geometri, analiz, diferansiyel-integral hesap, mekanik ve astronomi dersleri cebir dersleri vermeye başladı.
1868’de Paris’teki Mekteb-î Osmanî’ye müdür muavini olarak gönderildi. Bu dönemde matematik bilgisini geliştirmek için Paris’te üniversiteye ve College de France’a devam etti. Paris’te kaldığı iki yıl boyunca makaleler yayımladı ve bilimsel toplantılara katıldı.
Aynı zamanda Fransa’da yayımlanan matematik dergi ve kitaplarını da inceledi. Bu esnada Nouvelles Annales de Mathématiques isimli bir dergi dikkatini çekecekti. İlk kez 1842 yılında yayınlanan bu dergi cebir, analiz, mekanik, fizik, astronomi vb konulardaki yazıları içeren makaleler yanında, çok sayıda problem ve çözümünü de içeriyordu. İlk matematik dergisi olan Mebahis-i İlmiye dergisindeki çeviri ve ispatların önemli bir kısmı bu dergi kaynaklıydı.
Oliver Byrne’in ‘Dual Arithmetic’ yöntemi: ‘Hesab-ı Müsenna’
Dergide yayımlanan dizi yazılardan ilki, Hüseyin Tevfik Paşa’nın imzasını ve “Hesab-ı Müsenna” (dual aritmetik) başlığını taşır. Bu yazı İngiliz mühendis ve matematikçi Oliver Byrne’in (1810-1880) dual aritmetik konusundaki yayınlarından esinlenerek yazılmıştır.
Kısaca söylemek gerekirse, bir dual sayı, (1,1), (1,01), (1,001) … sayılarının kuvvetlerinin çarpımından oluşur. Oliver Byrne, bu yeni hesaplama sisteminin on tabanlı sayma sisteminin yerine kullanılmasını önermişti. Dual sayıların logaritmalarının, hesaplamalarda on tabanlı logaritmalara göre daha üstün olduğunu düşünüyordu.
Konu ile ilgili iki tane de kitap yayınlamıştı. Ancak kolaylık getirdiği öne sürülen dual aritmetik ve dual logaritmalar Byrne’in umduğu gibi yaygınlaşmadı. Bryne’ın Dual Arithmetic. A New Art adlı kitabı (1863) ile “Hesab-ı Müsenna” başlıklı yazı dizisinin içeriği karşılaştırıldığında Vidinli’nin, kitabın yaklaşık 20 sayfalık kısmını çevirip yayımladığı anlaşılmaktadır.
Makale, dual aritmetik tekniğinin faydasını göstermek amacıyla ileride çözüleceği bildirilen altı problem ile başlar. Bu sorularda (3,141593)17/43 değerinin; (1,251852)x=1,571653 eşitliğinin; (10)8=7 eşitliğinin ve log 8’in logaritma kullanılmadan hesabı son olarak da s3 + 2 s2 – 23s = 70 denklemlerinin çözümü sorulur.
Örneklerden sonra, herhangi bir sayının, herhangi bir kuvvetteki (1,1), (1,01), (1,001) vb. sayılar ile çarpımının özellikleri açıklanır. Örneğin, bir sayının (1,1)4 ile çarpımı için önce o sayıya, kendisinin onda biri eklenmelidir. Elde edilen toplama, toplamın onda biri eklenir. İkinci toplama, yine toplamın onda biri eklenir.
En sonunda elde edilen toplam, başlangıçtaki sayının (1,1)4 ile çarpım sonucunu verir. Sonrasında da H = s (1,1)11, (1,01)5,(1,001)20 , (1,0001)12 gibi çarpımların H = s ↓ 11, 5, 20, 12 biçiminde yazıldığı açıklanır.
Hüseyin Tevfik Paşa kitabın çevirisini bir yere kadar dergide yayınlar, sonrasında da başka konuya geçer. Muhtemelen kişisel merakı nedeniyle önce konuyu öğrenmek istemişti. Ancak zaman içinde beklenen faydayı sağlamayacağını düşündüğü için devam etmekten vazgeçmişti.
Mebahis-i İlmiye Dergisinin Kapanışı
Derginin yayını, ikinci senenin sonunda, 1869 ilkbaharında durmuştur. Bu ani duruşu, Salih Zeki iki sebebe dayandırır. Bunlardan ilki cemiyet kurucularının Müslüman yetimler için bir yatılı okul açma çalışmalarına ( Darüşşafaka Lisesi) başlamasıdır.
Ayrıca Hüseyin Tevfik Paşa Mekteb-i Harbiye’de okuttuğu derslerin kitapları ile meşgul olmak zorundadır. Anlaşıldığı kadarıyla, dergi, diğer birçok Osmanlı dönemi dergisinin aksine, maddi sıkıntılar yüzünden yayımına son vermemiştir. Mebahis-i İlmiye Dergisi tek bir kişinin gayret ve emeğiyle yayımlanmıştı. Bunun sonucunda da, günümüzde de örneklerini gördüğümüz gibi bunun sürdürülmesi muhtemelen mümkün olmamıştı.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Hüseyin Tevfik Paşa; https://tr.wikipedia.org/
- Feza Günergün; Matematiksel bilimlerde ilk Türkçe dergi: Mebahis-i İlmiye; https://dergipark.org.tr/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
