1862-1867 yılları arasında yayımlanan Mecmua-yı Fünun, bilim ve teknikteki gelişmeleri çeviriler yoluyla topluma tanıtan ilk dergidir. Ardından, Mebahis-i İlmiye (Scientific Themes) Türkiye’de yayımlanan ilk matematik dergisi olarak bilim dünyasında yerini almıştır.
Mebahis-i İlmiye, tamamen matematiksel açıklamalar içermesi bakımından Mecmua-yı Fünun’dan farklıdır. Dergi, Osmanlı toplumuna matematikteki yeni teknikleri tanıttığı gibi, çeşitli matematik problemleri yayınlayarak okuyucuların bu problemleri çözmesini teşvik etmiştir.
Derginin temel amacı, matematik eğitimini yaygınlaştırmak ve toplumu matematiğe daha fazla ilgi duyar hale getirmektir. Yayın hayatına başlaması, dönemin idealist ve milliyetçi aydınlarının bireysel çabalarıyla 1865 yılında kurulan Cemiyet’in, Müslüman halkı eğitme ve aydınlatma projesi kapsamında gerçekleşmiştir.
Bu dergi, Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın (1832-1901) yönetiminde ve onun katkılarıyla yayımlanmıştır. Dergide yer alan yazıların önemli bir kısmı bizzat Hüseyin Tevfik Paşa tarafından kaleme alınmış veya yabancı yazarlardan tercüme edilerek dergiye kazandırılmıştır.
Hüseyin Tevfik Paşa Kimdir?
.
Hüseyin Tevfik Paşa, 1832 yılında, o dönemde Osmanlı toprakları içinde bulunan, günümüzde Bulgaristan sınırları içinde yer alan Vidin kentinde dünyaya geldi. Genç yaşta İstanbul’a gelerek, Osmanlı’nın en seçkin askeri okullarında eğitim aldı. Maçka Askerî İdadisi, ardından Mekteb-i Harbiye ve son olarak Erkan-ı Harbiye’yi başarıyla tamamladı.
Öğrenimi sırasında matematiğe olan büyük ilgisi dikkat çekti. Cambridge Üniversitesi mezunu Tahir Paşa, onun matematik yeteneğini geliştirerek özel dersler verdi. Mezuniyetinin ardından, Hüseyin Tevfik Paşa Harbiye’de matematik dersleri vermeye başladı. Alanında derinleşerek, yüksek cebir, geometri, analiz, diferansiyel ve integral hesap, mekanik ve astronomi dersleri verdi.
1868 yılında, Osmanlı Devleti tarafından Paris’teki Mekteb-i Osmanî’ye müdür muavini olarak atandı. Bu dönemde sadece yöneticilik yapmakla kalmadı, aynı zamanda Paris’in prestijli okullarında üniversite ve Collège de France derslerine katılarak matematik bilgisini ileri seviyeye taşıdı.
Bu süreçte özellikle Nouvelles Annales de Mathématiques isimli dergi ilgisini çekti. 1842 yılında yayımlanmaya başlayan bu dergi, cebir, analiz, mekanik, fizik ve astronomi gibi birçok konuyu ele alıyordu. Aynı zamanda, problem çözümleri içeren matematik makalelerine de yer veriyordu.
Osmanlı’nın ilk matematik dergisi olan Mebahis-i İlmiye’de yer alan birçok çeviri ve ispat, bu dergiden alıntılandı. Hüseyin Tevfik Paşa, yayımlanan dergilerden birinde, “Hesab-ı Müsenna” (Dual Aritmetik) başlıklı yazısıyla dikkat çekti. Bu yazı, İngiliz mühendis ve matematikçi Oliver Byrne’in (1810-1880) dual aritmetik üzerine yaptığı çalışmalardan esinlenerek kaleme alınmıştı.
Dual Aritmetik Nedir?
Kısaca ifade etmek gerekirse, dual sayılar, (1,1), (1,01), (1,001)… gibi sayıların kuvvetlerinin çarpımlarıyla oluşturulan bir sistemdir. Oliver Byrne, bu yeni hesaplama sisteminin on tabanlı sayma sisteminin yerine kullanılmasını önermişti. Ayrıca dual sayıların logaritmalarının, hesaplamalarda on tabanlı logaritmalara göre daha üstün olduğunu düşünüyordu.
Byrne, bu konuyla ilgili iki kitap yayımlamış olsa da dual aritmetik ve dual logaritmalar umduğu gibi yaygınlaşmadı. . Dual Arithmetic. A New Art (1863) adlı kitabında, bu sistemin daha pratik olduğunu ileri sürmesine rağmen, sistem geniş bir kabul görmedi.
Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın “Hesab-ı Müsenna” başlıklı yazısı, Byrne’in kitabının yaklaşık 20 sayfalık bir çevirisinden oluşmaktaydı. Çalışmanın başında, dual aritmetiğin kullanımını göstermek amacıyla örnekler yer alıyordu. Bu örneklerin ardından, dual çarpma işleminin özellikleri anlatılıyordu.
Paşa, dual aritmetiğe duyduğu kişisel ilgi nedeniyle bu sistemi öğrenmek ve denemek istemişti. Ancak yazılarının ilerleyen bölümlerinde beklenen faydayı sağlayamayacağını düşünerek konuyla ilgilenmeyi bırakmış ve başka matematiksel konulara yönelmişti.
Hüseyin Tevfik Paşa’nın bu çalışması, Osmanlı’da matematiksel yeniliklere olan ilgiyi göstermesi açısından oldukça değerlidir. Ancak dual aritmetiğin pratik kullanım alanı bulamaması nedeniyle, hem Avrupa’da hem de Osmanlı’da yaygınlaşmamıştır.
Mebahis-i İlmiye Dergisinin Kapanışı
Mebahis-i İlmiye dergisi, Osmanlı’da bilimsel yayıncılığın öncülerinden biri olarak dikkat çekmiş, ancak yayın hayatı uzun soluklu olmamıştır. Dergi, ikinci senesinin sonunda, 1869 yılının ilkbaharında yayınına son vermiştir. Dönemin önemli matematikçilerinden Salih Zeki, bu ani duruşun iki temel sebebi olduğunu belirtmiştir:
- Mebahis-i İlmiye’yi yayımlayan bilim insanları, o dönemde Müslüman yetimler için bir yatılı okul açma girişimine öncülük ediyordu. Bu okul daha sonra Darüşşafaka Lisesi olarak Osmanlı eğitim sisteminde yer edinecekti. Eğitim sistemine yönelik bu büyük projeye odaklanılması, derginin yayın sürecini sekteye uğrattı.
- Hüseyin Tevfik Paşa, Mekteb-i Harbiye’de verdiği derslerin kitaplarını hazırlamakla meşguldü. Eğitim materyallerine yoğunlaşması, dergiye yeterli zamanı ayıramamasına neden oldu.
Osmanlı’da pek çok dergi, mali sebeplerden dolayı yayımına son vermek zorunda kalmıştır. Ancak bu dergi tamamen bilimsel çalışmaların farklı alanlara kayması nedeniyle durdurulmuştur. Mebahis-i İlmiye, tek bir kişinin çabası ve emeğiyle yayımlanan bir dergiydi. Bu tür yayınlar, sürekliliğin sağlanabilmesi için geniş bir ekip ve sürekli destek gerektirir.
Mebahis-i İlmiye’nin kapanışı, Osmanlı bilim dünyasında bireysel çabalarla yürütülen bilimsel yayınların sürekliliğinin ne kadar zor olduğunu gözler önüne sermektedir. Ancak bu girişim, Osmanlı’da bilimsel düşüncenin gelişimi açısından önemli bir kilometre taşı olmuştur.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Hüseyin Tevfik Paşa; https://tr.wikipedia.org/
- Kökcü, Ayşe. (2013). VİDİNLİ TEVFİK PAŞA TARAFINDAN MEBÂHİS-İ İLMİYE’DE YAYIMLANAN. LOGX VE ARCTANX FONKSİYONLARININ TÜREVLERİNE VE SERİYE AÇILIMLARINA DAİR MAKALE VE DEĞERLENDİRİLMESİ. Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 96-107.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
