Hangi sen sensin? Bugün olduğun kişi mi? Beş yıl önceki kişi mi? Yoksa elli yıl sonraki mi? Seni sen yapan nedir? Fiziksel bedenin mi? Düşüncelerin mi? Yoksa duyguların ya da eylemlerin mi? Theseus’un gemisi, bu sorularla ilgili olan özdeşlik, aynılık, kimlik gibi kavramları sorgulamamızı sağlayan bir düşünce deneyi olarak karşımıza çıkar.
Şu anki bedenimiz geçtiğimiz hafta, ay ya da yıldaki bedenimizle aynı olmasa bile yine de sanki aynıymış gibi hissederiz. Ancak gerçekten de aynı kişi mi oluruz? Plastik cerrahi, fiziksel görünümünüzü değiştirmenize yardımcı olabilir. Bazı durumlarda, değişiklikler o kadar fazladır ki, kişi tanınmaz hale gelir. Farklı görünmelerine rağmen, onlar hala aynı kişi midir?
Bu sorular modern zamana özgü değildir. Antik Yunan tarihçisi Plutarch, Theseus Paradoksu ya da Theseus’un Gemisi paradoksu olarak adlandırılan bir düşünce deneyinde bu sorunun cevabını arar. Bu düşünce deneyinin kahramanı ise Yunan mitolojisinde Atina’nın kurucusu sayılan Theseus’tur.
Plutarch’ın bu masalsı karakteri onurlandırmak için kayıtlara geçirdiği anlatısı, günümüze dek bazı büyük filozoflar da dahil olmak üzere pek çok insanın üzerinde kafa yorduğu bir soruya dönüşmüştür. Paradoksu kısaca anlatmaya çalışalım.
Theseus’un Gemisi Paradoksu Nedir?
Theseus’un bir gemisi vardır. Bu gemi bir yolculuk sırasında, birden fazla sorun çıkarır bazı parçalar onarım gerektirir ve bu nedenle geminin bazı kısımlarının yenileriyle değiştirilmesi gerekir. Yıllar geçer ve dönüş zamanı yaklaştıkça, geminin tüm parçalarının nihayet değiştirildiği ortaya çıkar. Bu nedenle Theseus’un Yunanistan’a dönüşü üzerine, gemide orijinal parçalarının hiçbiri bulunmaz. Yola çıktığı ilk gemiyi A gemisi, döndüğü gemiyi de B gemisi kabul edersek ikisi de aynı mıdır? Başka bir deyişle, B gemisi hala Theseus’un gemisi midir?
Sezgisel olarak, A ve B gemilerinin aynı olduğu gerçeğini haklı çıkaran şey, günlük yaşamda sadece bir cihazın bir parçasını değiştirmenin bu cihazın farklı olmasını gerektirmemesidir. Yani bir tahta veya metal parça değiştirilse de geminin kimliği aynı kalır. Buradan B gemisinin A gemisiyle aynı olduğu sonucuna varılabilir.
Bununla birlikte, başka bir argüman tersine, A ve B gemilerinin aynı olmadığı hipotezini destekler. Sonucunda geminin tüm parçaları yıllar içinde değiştirildi. Dolayısıyla, B gemisinde A gemisinin orijinal parçaları yoktur. Sonucunda bu koşullar altında, A ve B gemilerinin aynı olduğunu söyleyebilir miyiz? Hangi koşullar altında bir nesne A, bir B nesnesine özdeştir ve özellikle bir nesnenin kimliği zaman içinde hangi koşullar altında devam eder?
Elbette ki bu paradoks, gemilerle ilgili bir problem olmanın ötesindedir. Theseus’un gemisi, bir şeyin parçalarının bir kısmı veya hepsi değiştiğinde kimliğini kaybedip etmediği problemidir. Gerçekte kimlikle ve bizi biz yapanın ne olduğuyla ilgilidir.
Felsefenin konusunu ilgilendiren paradoksların bir özelliği, tek bir cevabının olmamasıdır. Birden fazla bakış açısının veya ideolojinin olduğu alanlarda, bir problemin birçok farklı cevabı olabilir. Felsefe, kavramları tanımlamaya ve neyin ne olduğunu belirlemeye yarayan bir disiplindir. Bu yüzden felsefenin ya da diğer bazı sosyal bilimlerin konusuna giren “paradoksları” incelerken çoklu bakış açısını esas almak gerekir.
Theseus’un Gemisi Paradoksuna Bir Çözüm Var mı?
Theseus’un Gemisi felsefenin nasıl çalıştığına güzel bir örnektir. Çünkü aslında ortada görünür bir sorun yoktur. Bu nedenle kimi felsefeciler bunun bir paradoks olmadığını düşünmektedir. Herakleitos, maddenin değiştiğini ve hiçbir şeyin aynı kalmadığını söylüyordu. Bu yüzden Herakleitos’un penceresinden bakıldığında ortada bir paradoks yok. Sonucunda gemi her zaman değişim içindedir. Bu yüzden bir şeye “Theseus’un gemisi” diyebileceğimiz bir an yoktur.
Öte yandan bunun tam tersini söyleyenler de mevcuttur ve temelince işler bu nedenle karışmaktadır. 17. yüzyıl İngiliz filozofu Thomas Hobbes, De Corpore (1655) adlı eserinde Theseus’un gemisiyle ilgili problemi daha da zorlaştıracak bir soru sormuştu.
Geminin eski parçalarını yüzyıllar boyunca biriktiren bir koleksiyoncu aile olsun. Geminin bütün parçaları değiştiğinde koleksiyoncunun elinde artık bütün orijinal parçalar olacak. Bu parçaları birleştirirsek Theseus’un gemisi dediğimiz şey orijinal parçalardan oluşan bu gemi mi olacak, yoksa Theseus’un yüzyıllar boyu limanda onarılan ve parçaları değişen gemisi mi?
Eğer atılan orijinal parçaların birleştirilmesiyle yapılan gemi, limanda onarılan gemiyle aynıysa Theseus’un gemisi iki farklı nesne olur. Bu da işleri oldukça karıştırır. Bu da bizi geçişlilik teorisine getirir. Teori, eğer A = B ve B = C ise, bunun A = C olması gerektiğini söyler. Ancak bu özelliği reddedersek hem limanda onarılan geminin hem de koleksiyoncunun orijinal parçaları alarak birleştirdiği geminin ikisinin de Theseus’un gemisi olduğunu söylemeliyiz. Bu çözüm saçmadır çünkü bir şeyin kimliği tek olmalıdır.
Çözüm mü? Dediğimiz gibi felsefi paradokslara tek bir çözüm yoktur. Sadece ortaya atılan fikirler başka felsefi tartışmaları tetiklemektedir. Bu paradoksa cevaplar nihilizm ya da varoluşçuluk kapsamında ele alınmıştır.
Bizi Biz Yapan Şey Nedir?
Bazı filozoflar bizi biz yapanın bedenimiz olduğunu söylerler. Fakat bedenimiz zaman içinde değişir. Yaşlandıkça kırışıklıklar ve gri saçlar ortaya çıkar. Sağlık sorunları geliştirir ve beslenme biçimimizi değiştiririz. Görünümümüzü, kıyafetlerimizi, saç modelimizi ve daha fazlasını değiştiririz. Sadece bedenimiz değil zevklerimiz de değişir.
Bazı filozoflar da zihnimizin bizim kimliğimizi oluşturduğunu düşünürler. Oysa hayata bakış açımız da zaman içinde değişmektedir. Unvanımızın, mesleğimizin, işteki pozisyonumuzun ve sorumluluklarımızın bizim kim olduğumuzu belirlediğini düşünenler de var.
Öyle olsa bile, önümüzdeki yıllarda farklı arkadaşlarımız veya farklı bir eşimiz olabilir. Çocuklarımız büyüyüp uzaklaşacaklardır. Ve kariyerimiz de muhtemelen aynı kalmayacaktır. Peki tüm bu değişikliklerle birlikte gerçekten en başta olduğumuz kişiyle aynı mı kalıyoruz? Eğer kalmıyorsak, hangi halimiz gerçek biz?
Bu paradoksun bize hatırlattığı şey, kimliğimizi sabit ve sağlam bir yapı olarak görmemize rağmen, aslında onun sürekli değişmekte olduğu gerçeğidir. Theseus’un gemisi ve kimlikle ilgili içerdiği imalar bugün de hala tartışılmaktadır.
Kaynaklar ve ileri okumalar için:
- This ancient thought exercise will have you questioning your identity; Yayınlanma tarihi: 6 Mayıs 2018; Kaynak site: Big Think.Bağlantı: This ancient thought exercise will have you questioning your identity
- Williams, Bethany. “The Ship Of Theseus Thought Experiment” TheCollector.com, July 8, 2021, https://www.thecollector.com/the-ship-of-theseus/.
- The Ship Of Theseus Paradox: Who Are You? Yayınlanma tarihi: 2 Şubat 2023; Kaynak site: Science ABC. Bağlantı: The Ship Of Theseus Paradox: Who Are You?
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
