Günümüzde insanların safça basit yalanlara kolaylıkla inandıklarını düşünüyorsanız yanılıyorsunuz. Aslına bakarsanız 19. yüzyılın ortalarında, bir gazete editörü The Great Moon Hoax (Büyük Ay Aldatmacası) olarak bilinen söylemi ortaya atıp, saf okuyucuları Ay’da tek boynuzlu atlar ve diğer fantastik canavarlar bulabileceğine ikna ettiğinde insanlar daha saftı.
The Great Moon Hoax (Büyük Ay Aldatmacası) Nedir?
1835 yılının Ağustos ayının sonunda, New York Sun gazetesi dünyayı hayrete düşüren bir hikaye yayınladı. The Great Moon Hoax isimli bu makale “Büyük Astronomik Keşifler” başlıklı ve Edinburgh Journal of Science’ta basıldığı iddia edilen altı makaleye atıfta bulunuyordu. Bu hikaye kısa zamanda dünyadaki diğer gazetelerde de yer almaya başlayacaktı.
Bu makaleler, ünlü İngiliz astronom ve kraliyet gökbilimcisi John Herschel’in şimdiye kadar icat edilen en güçlü teleskopu kullanarak yaptığı gözlemlerden elde edilen bu sözde raporlar ile ilgiliydi. Raporlara göre bu teleskop, hareketli resimlerin gösterilmesini sağlayan bir sisteme sahipti. Herschel bu sayede ayda, bizon benzeri canavarlar, tek boynuzlu atlar ve yaklaşık bir metre boyunda yarasalara benzeyen insansı yaratıkları şaşırtıcı bir netlikle gözlemlemişti.
Yerleşik gazeteler, altı sentten satılıyordu. Sun gibi gazeteler, işçi sınıfı okuyucularının zevklerine bir şekilde hitap ediyordu. Fiyatı ise 1 sent kadardı.
İlk bakışta bu iddiadan şüphe etmek için ortada herhangi bir neden yoktu. Sir John Herschel, alanında dünyanın en seçkin ismiydi. Babası, ünlü astronom William Herschel, Uranüs gezegenini keşfetmişti. Kendisi de dünya dışı yaşam olasılığına olan inancıyla bilinmekteydi. Ayrıca haber bilimsel bir makaleyi referans olarak almıştı. Kısacası her şey olması gerektiği gibi gözüküyordu.
The Sun, hikayeyi bir haftaya yayarak her baskıya harika ayrıntılar ekledi. Yüzyılın hikayesini kaçırmak istemeyen diğer Amerikan gazeteleri konuya dahil olmaya çalıştı. New York Times, Sun’ın hikayesinin “mümkün ve olası” olduğunu kabul etti. The New Yorker, kendi adına, “Bu keşiflerin duyurulması, astronomi ve genel olarak bilimde yeni bir dönem yaratıyor” dedi. Ancak ufak bir sorun vardı.
The Great Moon Hoax Yüzyılın En Büyük Aldatmacısı idi
Hikaye, elbette, tamamen uydurmaydı. Sir John Herschel’in konu hakkında hiçbir fikri yoktu. Kendisi bu konuda hiç bir iddia da bulunmamıştı. John Herschel haber gazetede yayınlandığı sıralarda gerçekten de Güney Afrika’da astronomik gözlemler yapıyordu.
Ancak dönemin koşullarında kendisinin hakkındaki bu sahte haberi okuma ve yalanlama şansı ancak aylar sonra olacaktı. Ayrıca Edinburgh Journal of Science isimli yayın organı bu haberden önce yayın hayatına son vermişti. Sonrasında da aldatmaca ortaya çıktı. New York Sun muhabiri Richard Adams Locke makaleleri kendisinin yazdığını itiraf etti. Söylemlerini de dönemin popüler ismi Rahip Thomas Dick’ten almıştı. Thomas Dick ise dünyayı ve gezegenleri dini referanslar çerçevesinde yorumlaması ile tanınırdı.
Sonucunda The Great Moon Hoax büyük bir ticari başarıydı. Gazetenin tirajı 40.000’den fazlaya çıktı ve kısa zamanda dünyanın en çok satan gazetesi haline getirdi. 1830’lar Amerikan gazeteleri için bir büyüme dönemiydi. Ancak kısa süre sonra eğitim düzeyi düşük okurların çoğunun saf gerçekler ile fazla da ilgilenmediği anlaşılacaktı.
Siyasetten spora, savaştan ekonomiye konu ne olursa olsun insanlar haberden ziyade abartılı manşetlere ilgi gösteriyordu. Gazeteler neyin çok okunduğunu fark etmişti. Önemli olan harika bir hikaye idi. Gerçek olması çok da önemli değildi. Gazeteler arasında bu okuyucu kapma yarışı daha sonraları “Yellow journalism” yani sarı gazetecilik olarak adlandırılacaktı.
Bu sırada sadece 1 penny fiyatına satıldığı için Penny Press (Kuruşluk Gazete) diye isimlendirilen ve tirajını sansasyonel haberlerden elde eden gazeteler ortaya çıktı. Düşük fiyat sayesinde, bu gazeteleri işçiler ve alt sınıftakiler de satın alıp okur hale gelecekti.
Gazeteler ise bir zaman sonra altı sentlik gazete okuyan kitle ile bir pennylik gazete okuyan kitlenin ilgi alanlarının birbirinden çok farklı olduğunu anlayacaktı. Sonucunda birbirinden farklı ilgi alanlarına sahip kitlelere aynı haberi vermek de yanlıştı.
İnsanlar Saçma Bir Olaya Neden Kolayca İnandı?
Bu olay tarihe The Great Moon Hoax olarak geçti. Devamında da bu kadar çok insanın böyle saçma bir habere neden kolayca inandığı da çok sayıda araştırmaya konu oldu. Aslında Büyük Ay Aldatmacası, dönemin ilk aldatmacası değildi. Ünlü Baron Munchausen’in tuhaf hikayeleri o zamanlar çok tanıdıktı. On dokuzuncu yüzyılın başlarında, Munchausen, top mermisine binmek ve aya seyahat etmek de dahil olmak üzere mantıksız başarılarıyla övünen ünlü kurgusal karakterdi.
Ayrıca 19. yüzyılın başlarında tüketicilerin sadık okuyucular olarak satın aldıkları gazetelere güvenmemeleri için hiçbir neden yoktu. Sanayi Devrimi’nin ardından insanlık, bilimsel araştırmanın her alanında -biyoloji, zooloji, botanik, jeoloji, mühendislik- bilginin sınırlarını zorluyordu. Ancak 1830’larda Amerika’daki çoğu insan, bilgisiz basın okuyucularıydı. Son bilimsel devrimler, özellikle astronomi ile ilgili olanlar, onların kavrayışının çok ötesindeydi.
Bu nedenle büyük teknolojik ilerleme patlamasını merak, hayranlık ve merakla izlediler. Ancak halen astroloji ve astronomi zihinlerinde bulanık kavramlardı. İnsanlar hala astrologlara danışıyor ve rahatsızlıklarına hiçbir etkisi olmayan sahte ilaçlar satın alıyordu. Bu nedenle böyle bir aldatmacanın onlara olağandışı gelmemesi normaldi.
Sonuç Olarak;
Aslında günümüzde de işler bundan çok farklı işlemiyor. İlginç bulduğunuz bir başlığa tıkladığınızda da kendinizi siyasi bir propagandacının ya da trafik çekmek ve reklam geliri elde etmek için sahte bir haber sitesi kuran bir gencin sayfasında bulmanız an meselesi.
Unutmayalım sahte haber tüccarlarının korumaları gereken itibarları ve dürüst olmak için bir motivasyonları yoktur. Onlar yalnızca tıklamalarla ilgilenirler. Gördüğünüz bir çok iddialı başlık arkasında yatan güdü ticaridir. Özellikle de politika bu furyadan ciddi bir biçimde nasibini almaktadır.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- The true history of fake news; yayınlanma tarihi: 6 Haziran 2017; Kaynak site: 1843 Magazine. Bağlantı: The true history of fake news/
- The Great Moon Hoax Was Simply a Sign of Its Time. Yayınlanma tarihi: 2 Temmuz 2015; Kaynak site: Smithsion Magazine. Bağlantı: The Great Moon Hoax Was Simply a Sign of Its Time
- Batmen and unicorns: inside the original moon hoax. Yaınlanma tarihi: Kaynak site: Conversation. Bağlantı: Batmen and unicorns: inside the original moon hoax
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
