Dünyanın bilinen en eski matematik bulmacası stomachion olarak bilinmektedir. Bu bulmacaya Archimedes Palimpsest (Arşimet‘in Parşömeni) adlı elyazmasında rastlanmıştır.
Arşimet adını kaldıraçlar, makaralar, gemi parçalayan düzenekler ve Arşimet vidasını icat etmesi aracılığı ile duymuş olabilirsiniz. Tüm bunlar ona atfedilen birçok efsanede yer almaktadır. Ancak, onun gerçek dehasının keşfedileceği yer matematiksel incelemeleridir.
Bu incelemelerin günümüze kadar varlığını sürdürmesinin hikayesi karmaşık ve girifttir ve olağanüstü ayrıntılarla izlenmiştir. Arşimet’ incelemelerinin Yunanca metinlerini ‘in çalışmalarını üç el yazması aracılığıyla biliyoruz. Biri en son 1311’de görüldü, ikincisi 1550’lerde görüldü ve üçüncüsü ise Arşimet Palimpsestidir.
Arşimet’in Palimpsestinin Başına Gelenler
Ekim 1998’de Arşimet Palimpsesti, New York’ta bir Amerikan koleksiyoncusuna satıldı. Koleksiyoncu, el yazmasını, ortaçağ el yazmaları koleksiyonu ve el yazması koruma konusundaki uzmanlığıyla dünya çapında tanınan Baltimore’daki Walters Sanat Müzesi’ne bıraktı. O zamandan beri, 750 yıl önce bir ortaçağ rahibi tarafından yok edilen el yazmasındaki metinleri yeniden ortaya çıkarmak için dünya çapında bir koruma, görüntüleme ve çalışma kampanyası başladı.
Bir zamanlar parşömen son derece pahalı olduğu için bu yaygın rastlanan bir uygulama idi. Bu nedenle bir parşömeninin üzerine bir kaç defa yazılması yaygın bir uygulamaydı. Zaten Palimpsest, yazısı kazınarak ya da silinerek yeniden kullanıma hazırlanmış elyazması sayfa anlamına gelir. Palimpsest hazırlamak için önce kitabın sayfaları sökülüp yazıları temizlenmeliydi. Sonra ortadan ikiye ayrılıp yan yatırılarak yeni kitabın sayfaları oluşturulurdu.
Arşimet’in el yazmalarının önemi de o dönemde anlaşılmadığı için aynı sona maruz kalmıştı. Temiz parşömen sayfaları elde etmek için Hıristiyan keşişler Arşimet’in orijinal elyazmasını parçalamış, yıkamış ve ardından dini metinlerle kaplamıştı. Daha sonra da bu dua kitabı Kudüs yakınlarındaki Mar Saba manastırının kütüphanesinde yerini almıştı.
Manastırda dua kitabı olarak kullanılan palimpsestin alt metninin teknik bir eser olduğundan şüphelenen Alman araştırmacı Constantine Tischendorf, 1846 yılında Avrupa’daki uzmanlara inceletmek üzere bu kitaptan bir sayfayı koparıp almıştı.
O sayfa günümüzde Cambridge Üniversitesi Kütüphanesinde saklanıyor. Kitap 1906’da Danimarkalı Arşimet bilgini Johan Ludwig Heiberg tarafından tekrar İstanbul’da keşfedilecekti. Ancak metinler kazındığı için onları yalnızca kısmen okuyabilecekti.
Heiberg palimpsesti okuduktan bir süre sonra Birinci Dünya savaşı sona erdi. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun bu zor günlerindeki karışıklıktan yararlandığını düşündüğümüz bir görevli bu kitabı kütüphaneden çalıp bir Fransız seyyah ve iş insanı olan Marie Louis Sirieix’ye sattı. Sonrasında bu parşömen, 1920’den 1998’e kadar gözden kayboldu.
Dünyanın En Eski Bulmacası Olan Stomachion Ne Amaçla Yapıldı?
Matematikçileri asıl heyecanlandıran ve şaşırtan şey ise bu elyazmasının deşifresinden sonra MÖ 3. yüzyılda yaşayan Arşimet’in, gerçek sonsuzluk kavramını düşündüğünü çalışmalarının arasında görmek oldu. Bu da onun gerçekten de zamanının çok ötesinde bir matematikçi olduğunu bir kere daha kanıtladı.
Yazımıza konu olan dünyanın en eski matematik bulmacası bu kitabın son sayfalarında yer alıyor. Ancak yukarıda aktardığımız olaylar neticesinde bugün bu bulmacanın orijinalini çıplak gözle göremiyoruz. Gizli matematiksel cevheri ortaya çıkarmak için ultraviyole ışık ve bilgisayar görüntüleme teknikleri gerekiyor.
Stomachion’un amacı, bir kare yapmak için on dört yapboz parçasının kaç farklı şekilde bir araya getirilebileceğini belirlemekti. 2003 yılında araştırmacılar, bulmacayı çözmek için yansımalar ve döndürmeler ile birlikte 17.152 olası yol olduğunu belirlediler.
Arşimet’in olası cevapların çeşitliliğini düşünüp düşünmediğini kimse bilmiyor. Ancak neredeyse kesin olan bunu çözmenin birçok farklı yolu olduğunu fark etmesidir. Ancak ne yazık ki kendisinin bu hesaplamaya yardımcı olacak modern hesaplamaya erişimi yoktu.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Prof. Dr. Ali Sinan Sertöz; Arşimet’in Kayıp Kitabı; Bağlantı: https://bilimteknik.tubitak.gov.tr/
- The Archimedes Palimpsest: Recovering the Lost Mathematics of Archimedes; Bağlantı: https://www.historyofinformation.com/
- Archimedes Palimpsest reveals insights centuries ahead of its time. Yayınlanma tarihi: 26 Ekim 2011; Bağlantı: https://www.theguardian.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
