Bertrand Russell, History of Western Philosophy adlı eserinde Ömer Hayyam’ı, “hem şair hem de matematikçi olan tanıdığım tek adam” olarak tanımlar. Gerçekten de Ömer Hayyam (1048-1131), yalnızca bir matematikçi değil, aynı zamanda bir astronom, doktor, filozof ve düşünürdü.
Ancak, Hayyam diğer birçok matematikçi gibi dile ve edebiyata meraklı olmasaydı ve nüktedan zekâ dolu rubailerini kaleme almasaydı, belki de bugün unutulup gitmiş olacaktı.
Hayyam’ın dörtlükleri, günümüzde matematiğe yaptığı katkılardan daha fazla bilinmektedir. Onun Batı dünyasında yüzyıllar sonra tanınmasını ve belki de en çok okunan, en sevilen Doğulu yazarlardan biri olmasını sağlayan eseri Rubaiyat olmuştur. Bu eser, sadece Doğu edebiyatının değil, dünya edebiyatının da unutulmaz bir parçasıdır.
Rubaiyat, beş yüzden fazla dörtlükten oluşan bir eserdir. Bu dörtlüklerde, din, doğa ve aşk temaları ele alınmaktadır. Eserdeki birçok şiir, iyi bir hayatın nasıl yaşanması gerektiği, ölüme rağmen hayatın tadını çıkarmanın önemi ve ölüm gerçeğiyle barışmanın yollarına odaklanır. Bu evrensel temalar, Rubaiyat’ı nesiller boyu sevilen bir yapıt haline getirmiştir.
Rubaiyat’ın bu derece ünlenmesinin en önemli nedenlerinden biri, büyük İngiliz ozan Edward Fitzgerald tarafından yapılan başarılı çevirisidir. Fitzgerald’ın bu çevirisi, 1859 yılında Londra’da yayımlandığında, tüm edebiyat dünyasının ilgisini Ömer Hayyam’ın üzerine çekmiştir. Kitap, büyük bir ilgi görmüş, birçok kopyası üretilmiştir.
“Titanik, 14 Nisan 1912 gecesi Yeni Dünya’nın denizlerine gömüldüğünde, en seçkin kurbanı bir kitap olmuştu…” Bu sözler, Lübnan kökenli Fransız yazar Amin Maalouf’un 1988’de yayımlanan tarihi romanı Semerkantta yer alır. Maalouf’un bahsettiği kitap, Rubaiyat’ın bu kopyalarının en değerlilerinden biriydi. ( Detaylar bu yazıda: Titanik’te Yaşamını Yitiren Harry Widener İle Ömer Hayyam’ın İlgisi Nedir?)
Kısaca Ömer Hayyam’ın Hayatı
Ömer Hayyam, bir Fars şehri olan Nişabur’da doğmuştur. Bu şehir, günümüzde İran’ın kuzeydoğusunda yer almaktadır. “Hayyam” adı, çadır imalatçısı anlamına gelir ve bu ismin ailesinin mesleğinden geldiği söylenir. Ancak, Hayyam’ın hayatı hakkında pek çok bilgi belirsiz olduğundan, bu kesin olarak bilinmemektedir.
Hayyam, bilim, felsefe, astronomi ve matematikle ilgili kapsamlı bir eğitim aldıktan sonra, 18 yaşında Semerkant’a gitmiştir. Burada, babasının eski arkadaşı ve şehrin valisi olan Ebu Tahir’in desteğiyle, kısa sürede kralın hazinesinde bir iş edinmiştir. Bu dönemde, Hayyam’ın cebir üzerine çalışmalara başladığı bilinmektedir.
Matematik alanındaki en önemli eserlerinden biri, 22 yaşında, 1070 yılında yayımladığı cebir kitabıdır. Bu eser, Hayyam’ı matematik dünyasında uzun yıllar etkili bir figür haline getirmiştir.
Batı dünyası, Hayyam’ın cebir kitabıyla ancak 1851 yılında, matematikçi F. Woepcke’nin çevirisiyle tanışmıştır. Bu eser, Batılı matematikçiler üzerinde derin bir etki yaratmış ve Hayyam’ın bilimsel mirasının küresel çapta tanınmasını sağlamıştır.
Hayyam’ın temel amacı, cebirsel denklemlere geometrik çözümler önermekti. Kitabının genelinde bu yöntemi tüm denklemlere uygulamaya çalışmıştır. ( Detaylar için: Kübik Denklemin Ömer Hayyam’a Göre Geometrik Çözümü).
Ömer Hayyam Takvimi ( Celali Takvim)
1073 yılında Ömer Hayyam, Selçuklu İmparatorluğu’nun başkenti olan Pers şehri İsfahan’dan önemli bir davet aldı. Bu davet, Sultan Melikşah ve veziri Nizamülmülk tarafından yapılmıştı. Amaç, düzenli bir şekilde çalışacak ve sonsuza kadar doğru olacak bir takvim hazırlamaktı.
Hayyam, bu daveti kabul etti ve dolgun bir maaş karşılığında ayrıcalıklı bir yaşam sürdü. Aynı zamanda, kurduğu gözlemevi sayesinde astronomi üzerine detaylı çalışmalar yapma fırsatı buldu. İsfahan’da geçirdiği bu dönemde, bir tropik yılın (güneş yılı) uzunluğunu 365.24219858156 gün olarak hesapladı. Bu, o zamana kadarki en doğru tahminlerden biriydi.
Sultan Melikşah, Hayyam’ın geliştirdiği yeni takvimi 15 Mart 1079’da Selçuklu Devleti’nde resmen tanıttı. Günümüzde halk arasında “Ömer Hayyam Takvimi” olarak bilinen bu takvim, aslında Celali Takvimi adıyla anılır. Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim, 5000 yılda yalnızca bir gün hata verir. Karşılaştırıldığında, bugün kullandığımız Gregoryen Takvimi, 3330 yılda bir gün hata yapmaktadır. Bu, Ömer Hayyam’ın ne kadar önemli bir bilgin olduğunu bir kez daha kanıtlamaktadır.
1092 yılında Sultan Melikşah ve veziri Nizamülmülk’ün ölümünün ardından, Selçuklu İmparatorluğu’nda bir güç mücadelesi başladı. Bu çalkantılı dönemde, Ömer Hayyam gizlenmek zorunda kalacaktı. Onun yeniden ortaya çıkması yaklaşık 20 yıl sürdü.
Hayyam, 4 Aralık 1131’de memleketi Nişabur’da, 83 yaşında hayata veda etti. Ölümünden sonra, daha önce kendisinin seçtiği bir yere, yılda iki kez çiçek açan bir meyve bahçesinde bulunan mezara defnedildi. Hayyam’ın bu sade ama anlam dolu tercihleri, hayatın geçiciliğine duyduğu derin farkındalığın bir yansımasıydı.
Hayatı boyunca bilim, felsefe ve sanatın kesişiminde yaşayan Ömer Hayyam’ı, onun bir rubaisi ile hatırlayalım:
“Cenneti ve cehennemi arıyordum, dünyanın ve sonsuzluğun ötesinde.
Görkemli bir ses yankılandı göklerde:
“Ne arıyorsun? Cennet de sendedir, cehennem de!”
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Omar Khayyam And The Solution Of Cubic Equations; Bağlantı: https://www.encyclopedia.com/
- The Rubaiyat: History’s most luxurious book of poetry? Yayınlanma tarihi: 11 Ocak 2028; Bağlantı: https://www.bbc.com/
Matematiksel
