“Çöl” deyince çoğu insanın aklına Sahra çölünün dalgalı kum tepeleri, göz alabildiğine uzanan devasa, hareketli kum yığınları gelir. Filmlerin, televizyon programlarının ve popüler kültürün bize anlattıkları bunlardır. Gerçekten de günümüzde 9.2 milyon kilometrekarelik bir alanı kaplayan Sahra Çölü günümüzde bu şekilde görünmektedir. Ancak tarihe baktığımız zaman bu durum her zaman geçerli değildi.
Bir zamanlar, bugün dünyanın en büyük sıcak çölü olarak bildiğimiz yer tanınmaz haldeydi. Afrika’nın artık kurumuş olan bu kuzey şeridi bir zamanlar yeşil ve canlıydı. Göller, nehirler, çayırlar ve hatta ormanlarla doluydu.
Ayrıca gelecekte bir gün yine eski haline dönme ihtimali de var. Çünkü Sahra Çölü her 21.000 yılda bir kurak bir çölden yemyeşil ormanlık alana dönüşmektedir. Sahra’nın yeşil bir ormanlık alan olduğu son dönem, 15.000 ila 5.000 yıl önce yaşandı.
Sahra Çölünün Altında Ne Var?
Sahra Çölü’nün kumları altında su kaynakları olduğunu uzun zamandır biliyoruz. 2010 yılında yapılan çalışmalar sonucunda bilim insanları tarih öncesi bir megagölün kanıtlarını keşfetmişlerdi. Bu göl günümüzden yaklaşık 250.000 yıl önce Nil Nehri’nin Tushka Vadisi yakınlarında alçak bir kanaldan geçmesiyle oluşmuştu. Aşağıdaki görselde bir büyük bir de küçük iki farklı gölü görebiliyorsunuz.
Sahra çölünün bir zamanlar bambaşka bir yer olduğuna dair tek kanıt ise bu göller değil. Sahra Çölü’nden elde edilen arkeolojik bulgular arasında belki de en dikkat çekicileri, yaklaşık 9.000 ila 6.000 yılları arasında tarihlendirilen “Yüzücüler Mağarası”ndan (İng: “Swimmers’ Cave”) elde edilenlerdir. Bu mağara, duvarlarında yüzen insanlar tasvir edilmiştir. Bu da bölgede, bir zamanlar göllerin olabileceğini göstermektedir.
Sahra Çölü Neden Ve Nasıl Dönüşüyor?
11.000 ila 5.000 yıl önce, son buzul çağının sona ermesinin ardından Sahra Çölü dönüşüme uğradı. Kum tepelerinin üzerinde yeşil bitki örtüsü büyüdü ve artan yağışlar çukurlukları göllere dönüştürdü. Kuzey Afrika’nın yaklaşık 9 milyon kilometre karesi yeşile döndü. Sonrasında da bölgede suaygırları, antiloplar, filler gibi hayvanlar yaşamaya başladı.
Sahra’nın yeşile geçişi, Dünya’nın eğiminin değişmesi nedeniyle gerçekleşti. Yaklaşık 8.000 yıl önce eğim yaklaşık 24,1 dereceden günümüzdeki 23,5 dereceye doğru ilerlemeye başladı. Bu küçük eğim değişimi dünyamıza açısından büyük anlam taşıyordu.
Şu anda Kuzey Yarımküre kış aylarında güneşe en yakın konumdadır. ( Bu mantık dışı gelebilir ama mevcut eğim nedeniyle Kuzey Yarımküre kış mevsiminde güneşten uzaklaşır.) Ancak Sahra Çölünün yeşil döneminde, Kuzey Yarımküre yazın güneşe en yakın konumdaydı.
Bu durum yaz aylarında Dünya’nın Kuzey Yarımküresinde güneşin etkisinin artmasına neden oldu. Bu artış, kara ve okyanus arasındaki sıcaklık farklarının neden olduğu, mevsimsel Afrika musonunu güçlendirdi. Sahra’da artan sıcaklık, nemi Atlantik Okyanusu’ndan çorak çöle taşıyan bir alçak basınç sistemi yarattı. Artan nem Sahra Çölünün yeşillenmesi için yeterliydi. Son nemli dönemde Sahra avcı-toplayıcılarla doluydu.
Ancak 8.000 ila 4.500 yıl önce tuhaf bir şey oldu: Nemden kuruya geçiş, bazı bölgelerde yalnızca yörüngesel hareketle açıklanamayacak kadar hızlı gerçekleşti ve bugün bildiğimiz Sahra Çölü ortaya çıktı. Peki ama neden? Aslına bakarsanız bu sorunun cevabı hala tam olarak verilemiyor. Kimi araştırmacılar bunu insan kaynaklı bir etki olarak yorumlarken kimileri de yörünge hareketinin normal bir sonucu olarak değerlendiriyor.
Dünyanın Eksen Eğimi Neden Değişti?
Dünyanın hareketlerinden bahsettiğimiz zamanlarda, kendi etrafında ve Güneş’in etrafında olmak üzere, iki tür hareketten bahsederiz. Oysa ki üçüncü bir hareketi daha vardır. Bu hareket ise yalpalama hareketidir. Şeklinin kusursuz bir küre olamamasından kaynaklanan bu yalpalama hareketini, bir topacın kendi etrafında dönerken yaptığı harekete benzetebilirsiniz.
Güneş ve Ay’ın çekim kuvvetlerine bağlı olarak oluşan bu hareketin bir tam turu 23.000 yılda gerçekleşmektedir. Bu yalpalama, Kuzey Yarımküre’yi yaz aylarında güneşe daha yakın konumlandıran şeydir.
Kanıtlar bize Yeşil Sahra’nın tekrar tekrar meydana geldiğini gösteriyor. Sahra Çölünün tekrar yemyeşil hale gelmesinin de MS 12000 veya MS 13000’de tekrar gerçekleşeceği öngörülüyor. Yakın tarihte yayınlanan bu son araştırma ise Sahra Çölünün bu periyodik geçişlerini doğruladı. Sonuç olarak bizler göremeyecek olsak da Sahra Çölü gelecekte bir gün yine yeşillenecek.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Armstrong, E., Tallavaara, M., Hopcroft, P.O. et al. North African humid periods over the past 800,000 years. Nat Commun 14, 5549 (2023). https://doi.org/10.1038/s41467-023-41219-4
- The Sahara Desert—Yes, That One—Remarkably Grows Green Every 21,000 Years. Yayınlanma tarihi: 17 Ekim 2023. Kaynak site: Popular science. Bağlantı: The Sahara Desert—Yes, That One—Remarkably Grows Green Every 21,000 Years
- Ancient megalake discovered beneath Sahara Desert. Yayınlanma tarihi: 19 Kasım 2010. Kaynak Site: Smithsonian Sparks Bağlantı: Ancient megalake discovered beneath Sahara Desert
- Could the Sahara ever be green again? Yayınlanma tarihi: 27 Nisan 2020. Kaynak site: LiveScience. Bağlantı: Could the Sahara ever be green again?
- Larrasoaña JC, Roberts AP, Rohling EJ. Dynamics of green Sahara periods and their role in hominin evolution. PLoS One. 2013 Oct 16;8(10):e76514. doi: 10.1371/journal.pone.0076514. PMID: 24146882; PMCID: PMC3797788.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
