İnsanlar sahip olduklarının değerini abartmaya eğilimlidir çünkü onlardan vazgeçmek üzücüdür. Bu durum sahiplik etkisi [endowment effect] olarak bilinir.
Diyelim ki birkaç ay önce 300 liraya bir konser bileti aldınız. Ancak az önce plansız bir iş nedeniyle konsere gidemeyeceğinizi öğrendiniz ve biletinizi satmaya karar verdiniz. Bu durumda biletinizi muhtemel 400 lira ya da daha fazla bir fiyata satmayı düşünürsünüz. Çünkü onu piyasa değerinden satmak, size para kaybediyormuşsunuz gibi hissettirir.
Şimdi de kullanmadığı giysileri satarak tatil için küçük bir bütçe yapmaya çalışan bir kadını düşünelim. Fotoğraflarını çektiniz, uygulamaya yüklediniz ve fiyat belirleme aşamasına geldiniz. Sonuçta hepsi yeni gibi gözüküyor. Bu nedenle 500 liraya satılan bir cekete 400 lira istemeniz hakkınızdır. Ancak dürüst olalım. Sonuçta siz alışveriş yapıyor olsaydınız, ikinci el ürünler satan bir platformda, yenisinin 500 lira olduğunu bildiğiniz bir cekete asla 400 lira vermez ve pahalı bulurdunuz.
Son örneğimiz de evini kiralamayı düşünen bir ev sahibinden gelsin. Piyasanın koşullarına bakarak pek de iyi koşullarda olmadığını bildiği evine kolaylıkla yüksek bir fiyat isteyecektir. Ancak kendisi kiralık ev aramak zorunda kalınca aynı koşullardaki bir eve istenen fiyatı fazla bulacaktır.
Bu üç örnekte de karşımıza hatalı bir düşünme biçimi çıkar. Buna sahiplik etkisi, sahip olma etkisi ya da İngilizce adı ile Endowment Effect denir. Bu etki piyasanın asla ucuzlamamasının da arka planındaki mekanizmalardan birisidir.
Sahiplik Etkisi Nedir?
Sahip olduğu bir şeyi satmaya çalışan birinin talep edeceği fiyat, o şeyi kendisi satın alacak olsa ödemeyi kabul edeceğinden fazladır. İnsanlar sahip olduklarının değerini abartmaya eğilimlidir çünkü onlardan vazgeçmek üzücüdür. Kaybın verdiği acı, kazancın verdiği memnuniyetten fazladır.
Bu hatalı düşünme biçimi piyasaları önemli bir biçimde etkiler. Birçok şirket, kendi çıkarları için sahiplik etkisinden yararlanmaya çalışır. Sonucunda pazarlama sektörü bu psikolojik eğilimimizin farkındadır. Pazarlamacılar, satış görevlileri, tasarımcılar. Bunlar, satın alma kararlarınızı kendileri için avantajlı ve sizin için dezavantajlı olacak şekilde şekillendirmeye çalışan kişilerdir. Doğal olarak da ürünlerin fiyatlarının makul olmayacak bir biçimde yükselmesine neden olur.
Kayıptan kaçınma nedeniyle, bir karar vermekle karşı karşıya kaldığımızda, kazandıklarımızdan çok kaybettiklerimize odaklanma eğilimindeyiz. Sonuç olarak da statükoyu koruma konusunda önyargılı davranırız. Bu nedenle finansal piyasalarda ise çoğu yatırımcı fiyatlar düşüşteyken satış yapmak istemez. Hisse fiyatları tırmanıştayken satış kararını vermek daha kolaydır.
![Sahiplik Etkisi [Endowment Effect]](https://www.matematiksel.org/wp-content/uploads/2023/03/ValunFunProspectTheory2.png)
algılaması ile ilintilidir.
Bu etki sahip olduğunuz şeylere gereğinden fazla değer vermenize neden olduğundan, ihtiyacınız olmayan şeyleri biriktirme olasılığınız daha yüksektir ve ondan ayrılmakta zorlanabilirsiniz. Sahiplik etkisi terimi ilk olarak 1980 yılında, konu ile ilgili ilk çalışmaları yapan, ekonomist Richard Thaler tarafından kullanılmıştır.
Sahiplik Etkisi İle İlgili Araştırmalar Bizlere Ne Gösteriyor?
Amerikalı iktisatçılar Daniel Kahneman, Jack Knetsch ve Richard Thaler yaptıkları bir deneyle sahiplik etkisini gözler önüne serdiler. Bu deneyde katılımcıların yarısına bir kahve kupası verilirken diğer yarısına hiçbir şey verilmedi. Sonrasında her iki gruptan da kupaya paha biçmeleri istendi.
İlk grup kupayı vermek için ne kadar isteyeceğini belirlerken ikinci grup da kupayı satın almak için ne kadar vereceğini belirleyecekti. Kupanın sahibi olan yani satıcı konumundaki grup tarafından belirlenen fiyat, alıcı konumda olan grup tarafından belirlenen fiyatın iki katından biraz fazlaydı.
![Sahiplik Etkisi [Endowment Effect]](https://www.matematiksel.org/wp-content/uploads/2023/03/sahiplik-etkisi.jpg)
Oysa söz konusu olan tamı tamına aynı kupaydı. Bu deney kupa dışında başka pek çok objeyle tekrarlandı ve her seferinde o objenin sahibi olan grubun diğer gruptan daha yüksek bir fiyat belirlemesiyle sonuçlandı.
Konu ile ilgili incelendiğinde bireyin, hem satıcı hem de alıcı pozisyonunda olduğu iki yönlü ölçümlerde sahiplik etkisi düzeyinin değişebileceği ifade edilmiştir. Bu çalışmalardan elde edilen en önemli sonuç, bireyin satıcı pozisyonunda iken sahip olduğu ürüne dair güçlü bağlılık duygusu beslemesi ve söz konusu ürünün başka pazarlarda bulunabilirliği mümkün olsa dahi bu nesneden vazgeçme hissini bireyin üst düzeyde algılamasıdır.
Bu Düşünce Hatasından Nasıl Kaçınabiliriz?
Hepimiz eşyalarımızı severiz ve özellikle bazıları ile belli anıları paylaştığımız için onlardan ayrılmakta zorlanırız. Üstelik sahiplik etkisi, bir şeye çaba sarf edilmesi durumunda iyice artar. Böylesi bir durumda da bir başka versiyonu olan “IKEA etkisi” ortaya çıkacaktır. Herkesin sevdiği İsveçli mobilya devinden adını alan Ikea Etkisi, insanların bir nesneyi kendileri yaptıklarında (veya monte ettiklerinde) daha fazla değer verme eğiliminde olduklarını açıklar.
Daha geniş anlamda Ikea Etkisi, bir şeyi yaratmak için çaba harcadıysak, onu daha çok sevme eğiliminde olduğumuzdan bahseder. Ikea etkisinin arka planındaki neden çabanın gerekçelendirilmesidir. Bu, insanların bir hedefe ulaşmak için fedakarlık yaptığında, çabanın genellikle hedefin çekiciliğini artırarak rasyonelleştirildiği fikridir. Başka bir deyişle, insanlar bazen başarmak için acı çektikleri şeyleri sevmeye başlarlar. Bu kısmen, kendimiz bir araya getirdiğimiz eşyaları gerçekte olduğundan çok daha değerli görmemizin nedenidir.
Sonuç Olarak;
Sonuç olarak, kayıptan kaçınmaya çalışmak insanların hatalı değerlendirmeler yapmasıyla sonuçlanır. Elbette bu durum her zaman bir dezavantaj oluşturmaz ancak farkına varmak faydalı olacaktır. Kullanmadığınız eşyalar mı var. Vedalaşın gitsin. Sonucunda bu bile kendinizi daha iyi hissetmenize yardımcı olacaktır. Son olarak sahiplik etkisi, hukuk, psikoloji, ekonomi gibi diğer disiplinlerde de araştırmacıların dikkatini çeken bir kavramdır ve konu ile ilgili çalışmalar devam etmektedir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Why do we value items more if they belong to us? Bağlantı: https://thedecisionlab.com/
- Endowment Effect: Definition, What Causes It, and Example. Yayınlanma tarihi: 17 Şubat 2023; Bağlantı: https://www.investopedia.com/terms/e/endowment-effect.asp
- Avcılar, Mutlu & Canoglu, Meltem & Alkevli,. (2019). Sahiplik Etkisinin Araç Paylaşımına Yönelik Tutum ve Niyet Üzerindeki Etkisinin Analizi*.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
