Çok yönlü bir bilim insanı olan Sabit bin Kurra, yalnızca yaşadığı döneme damga vurmakla kalmamış, eserleri ve fikirleriyle günümüze kadar ulaşarak bilime ışık tutan önemli bir isim olmuştur.
Sabit bin Kurra, çağının en önemli matematikçilerinden biri olarak kabul edilir ve Batılılar tarafından “Arapların Öklid’i” diye anılır. Matematiğin hemen her alanına önemli katkılarda bulunmuş, bunun yanı sıra astronomi çalışmalarında da öne çıkmıştır.
Batlamyus sistemini yeniden ele alan ilk reformculardan biri olarak astronomide iz bırakmıştır. Ayrıca, mekaniğin bir dalı olan statiğin kurucusu olarak tanınır. Sabit bin Kurra, tüm bunların yanında değerli bir çevirmen olarak da bilinir. Ayrıca klasik eserleri Arapçaya kazandırarak bilimin yayılmasına büyük katkıda bulunmuştur.
Sabit bin Kurra’nın çevirileri öylesine önemliydi ki, Osmanlı yazarı Katip Çelebi “Eğer Sabit bin Kurra’nın çevirileri olmasaydı, Yunanca bilmeyen kimse felsefe kitaplarından yararlanamazdı” diyerek onun bilim dünyasındaki yerini net bir şekilde ortaya koymuştur.
Bilim İnsanı Yönüyle Sabit bin Kurra’nın Hayatı
Bilimsel metinler üzerinde çalışmak kolay bir iş değildir. Bir çevirmenin önünde aynı eserin birden fazla kopyası varsa, bunları karşılaştırarak farklılıkları incelemesi ve hangi versiyonun aslına en yakın olduğunu belirlemesi gerekir. Görünüşe göre Sabit bin Kurra bu konuda kendisinden beklenenin çok ötesine geçmiştir.
Sabit bin Kurra öncelikle Öklid’in Elemanlar adlı eserini ve Arşimet’in Küre ve Silindir Üzerine, Dairenin Ölçülmesi, Dairenin Yedi Eşit Parçaya Bölünmesi ve Lemmalar adlı çalışmalarını Arapçaya çevirmiştir. Apollonius’un Konikler adlı eserinin o dönemde var olan yedi kitabından ilk dördünü Ahmed bin Musa çevirmiş, kalan üçünü ise Sabit bin Kurra Arapçaya kazandırmıştır.
Ancak Sabit sadece antik eserleri çevirmekle yetinmemiş, yaptığı eleştirel analizlerle yeni matematiksel sonuçlara ulaşmıştır. Matematik, astronomi, astroloji, fizik, müzik, felsefe ve tıp gibi çok çeşitli alanlarda toplamda 70’ten fazla eser kaleme almıştır. Onun mirasını oğlu Sinan bin Sabit ve torunu İbrahim bin Sinan bin Sabit de saygın bilim insanları olarak sürdürmüştür.
Sabit bin Kurra’nın Matematiğe Katkıları ve Çalışmaları
Sabit bin Kurra, yaşadığı dönemin en büyük matematikçilerinden biri olarak bilinir. Öklid’in eserlerini Arapçaya çevirerek sayı kuramının kullanımını genişletmiş ve İslam dünyasına Pisagorcu aritmetik anlayışını taşımıştır.
Arşimet’in pek çok çalışmasına bugün onun yaptığı çeviri ve yorumlar sayesinde ulaşıyoruz. Ayrıca, çevirdiği metinler matematiksel terimlerin Arapçaya yerleşmesine önemli katkı sağlamıştır.
Dost sayılar kavramını sistemli bir şekilde açıklayan ilk kişidir. Dost sayılar, her birinin kendisi hariç bölenleri toplamının diğerine eşit olduğu sayı çiftleridir. Örneğin 220’nin bölenleri toplamı 284 ederken, 284’ün bölenleri toplamı da 220’dir. Bu fikir daha sonra Fermat, Descartes ve Euler gibi büyük matematikçiler tarafından geliştirilmiştir.
Sabit bin Kurra, dönemin çok ötesinde bir yaklaşımla dönen parabol parçaları ve kürelerin hacimlerini hesaplamak için alt ve üst toplam yöntemlerini kullanmıştır. Bu yöntemi, Leibniz’den yüzyıllar önce integral hesabına denk çözümler üretmesiyle dikkat çeker.
Geometrik cisimlerin alan ve hacimlerini hesaplamak için yeni yöntemler geliştirmiştir. Öklid’in problemlerine farklı bakış açıları getirerek Öklid dışı geometrinin temellerini atmıştır. Ayrıca geometrik problemleri cebirsel yöntemlerle ele alarak bu iki alanı birleştirmiştir.
Oranlar üzerine önemli teoremler geliştirmiş ve karma oranlar konusunda öncü çalışmalar yapmıştır. Bu sayede düzlemsel ve küresel trigonometri matematiğin ayrı bir dalı haline gelmiştir. Karma oranları kullanarak küresel astronomi problemlerini çözmüş ve Menelaus’un küresel dörtgen teoremini farklı bir yaklaşımla ispatlamıştır.
Parabol parçalarının alanını, taban ve yükseklik çarpımının üçte ikisi olarak hesaplamıştır. Dairesel eğik silindirlerin alanını, kübik denklemlerde iki ortalamanın bulunmasını ve açıların üçe bölünmesini de çözmüştür. Ayrıca Batlamyus’un modellerine dayanarak Güneş’in düzensiz hareketlerini açıklamaya çalışmış ve Güneş saati ile takvimin oluşturulmasına dair çalışmalar yapmıştır.
Astronomi Bilimine Katkıları
Sabii inancına mensup olan Sabit bin Kurra için Güneş, Ay ve yıldızlar özel bir önem taşır. Bu ilgi onu astronomiye yöneltmiş ve bu alanda önemli çalışmalar yapmasına zemin hazırlamıştır. Batlamyus’un El-Mecisti adlı eserini Arapçaya çevirerek İslam dünyasına kazandırmıştır. Gezegenlerin konumları, hareketleri ve aralarındaki mesafeleri incelemiş ve sistemli bir şekilde ele almıştır. Ayrıca göksel kürelerin dönüşlerini açıklayan eserler de yazmıştır.
Aristoteles ve Batlamyus’un metinlerini çevirmekle yetinmemiştir. Batlamyus’un Sekiz Küre sistemine dokuzuncu küreyi ekleyerek bu modeli geliştiren ilk kişi olmuştur. Bu yaklaşımı sayesinde ekinokslar üzerine hesaplamalar yapmış ve Dünya’nın eksen eğikliğini belirlemiştir. Dünya’yı 360 meridyene ayırarak ekvatorun uzunluğunu ölçmüştür. Güneş’in Dünya’ya uzaklığını 365 gün 6 saat 9 dakika 10 saniye olarak hesaplayarak dönemin en doğru değerlerinden birini elde etmiştir.
Ayrıca Güneş saatleri üzerine yazdığı çalışmada küresel astronomi problemlerine pratik çözümler sunmuştur. Kosinüs ve sinüs hesaplamalarını kullanarak bu saatlerin tasarımını ve işleyişini ayrıntılı biçimde açıklamıştır. Sabit bin Kurra’nın bu katkıları, dönemi için büyük bir bilimsel derinlik ve özgünlük taşır.
Pek çok hastalığın tedavisinde göstermiş olduğu başarılarıyla çağının en önemli doktorlarından biri olmuştur. Ayrıca, birçok tıbbi eseri tercüme etmiş ve bu alanda da orijinal eserler üretmiştir. En ünlü eseri “Kitâb ez-Zahire fi ilmi’t-tıbb” olup bu eserini oğlu Sinan’a atfetmiştir.
Diğer Bilim Dallarına Yönelik Çalışmaları
Sabit bin Kurra, “Kitab El-Künnâş” adlı eserini Süryanice kaleme almış ve tüm tıbbi bilgilerini bu kitapta toplamıştır. Ayrıca kuşların anatomisi ve veterinerlik üzerine de çalışmalar yapmış ve bu konularda eserler yazmıştır.
Bunların dışında mekanik, fizik, tarih, coğrafya, felsefe, mantık ve edebiyat gibi pek çok alanda da eserler vermiştir. İyi bir çevirmen olması sayesinde Arapçaya birçok yeni kavram kazandırmıştır.
Sabit bin Kurra, pek çok öğrenci yetiştirmiş ve bilimin gelişmesi için büyük çaba göstermiştir. Özellikle Aristoteles’in mantık üzerine yazdığı altı ciltlik eserin çevirisine eklediği kendi yorumları, İslam dünyasında mantık ve felsefenin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Bu değerli matematikçi ve bilginin 900-901 yıllarında Bağdat’ta vefat ettiği sanılmaktadır.
Kaynakça:
- Al-Sabi Thabit ibn Qurra al-Harrani. (Erişim Tarihi: 22.12.2020); Bağlantı: https://mathshistory.st
- Rosenfeld, Boris. (2016). Thābit ibn Qurra. 10.1007/978-94-007-7747-7_9298.
Matematiksel
