Günümüzde tüm dünyada uzlaşmaya vardığımız bir sayı sistemimiz var. Ancak hala bir çok resmi belgede Roma veya Romen rakamlarını kullanıyoruz.
Çoğu kitabının önsözüne bakarsanız, sayfaların Romen rakamlarıyla numaralandırıldığını fark edersiniz. Tarihi eserlerde sıklıkla bu rakamlar yine karşımıza çıkar. Aynı şekilde bazı saatlerde de Roma rakamlarına rastlarız. Bu kadar sık görsek de okunması, yazılması ve üzerinde işlem yapılmasının zor olduğunu bildiğimiz bu sayıları neden bu kadar çok şey için halen kullandığımız kafaları karıştırabilir.
Roma veya Romen rakamları sayısal sistemi, antik Roma kaynaklıdır. Orta Çağ’ın son dönemlerine dek, Avrupa’da yaygın olarak kullanılmıştır. Her türlü yazıdan ve simgeden eski olan bu rakamlar bazı özel durumlarla karşı karşıya gelmiş insanın kafasında tamamen doğal olarak kendiliğinden oluşmuşlardır. Başka bir deyişle, Roma rakamlarında kullanılan simgeler doğrudan doğruya en ilkel sayma biçimi olan çentiklerden türetilmişlerdir.
Romen Rakamları Nasıl ortaya Çıktı?
Aslında çentikleri günümüzde hala kullanırız. Bir şeyi sayarken, ilk dördü için bazen dört düz çizgi çizeriz. Beşinci nesne için de bu çizgileri kesen çapraz bir çizgi çizeriz. İşte Romen rakamlarının temeli bu çizgilerdi. Romalıların yaptığı “/” biçimindeki çizgiyi “V”ye dönüştürmek oldu. Diğer rakamları da çizgilerin birbiri ile karışmasını engelleyecek biçimde tasarladılar. 10’u belirtmek için de V sembolünü değişik biçimde iki kez kullanarak X sembolünü elde ettiler.
Bu sistemde sekiz koyununuz olsa IIIIVIII biçiminde yazmanız gerekirdi. Ancak önde yazılan IIII’lere ihtiyaç yoktu. Tekrar sayısını küçük tutmak, insanların sayıları okurken yaptığı hataların sayısını azaltır. IX yazmak VIIII’den daha kompakttır ve daha az tekrar nedeniyle okunması çok daha kolaydır.
Bu nedenle bazı yazım kuralları geliştirdiler. Bu da büyük bir sayı yazmak istedikleri zaman işlerini kolaylaştırdı. Bunun ötesinde anımsatıcıları kullanmaya başladılar: C, D ve sembolleri. M, 100, 500 ve 1000 için Latince kelimelerden türetilmiştir. Dikkat edilirse Roma rakamlarında sıfır yoktur.
Roma Rakamları Nasıl Okunur?
Çoğu insanın bunu zaten bildiğini düşünüyoruz. Ancak bilmeyenler için açıklama yapalım. Roma rakamı sistemi konumsuzdur, yani sayısal bir sembol, nerede olursa olsun belirli bir değeri temsil eder. Örneğin günümüzde kullandığımız sayı sistemi konumsaldır. Yani 32 dediğimiz zaman 3 tane 10 ve 2 tane 1 anlarız. Ancak Romen rakamlarında bu doğru değil. Sayının neresinde olursa olsun, bir “X” her zaman 10’u temsil eder.
Roma rakamları sayılar için yedi temel sembol kullanır. Bunlar I, V, X, L, C, D ve M biçimindedir ve her biri farklı bir değere sahiptir: I bir, V beş, X on, L elli, C yüz, D beş yüz ve M bin. Bu harfler ile tüm sayıları gösterebilirsiniz. Ancak öncesinde bazı temel kuralların bilinmesi gerekmektedir.
Sayıları belirtmek için semboller belirli bir kurala göre birleştirilir. Rakamlar (değerleri) gruplar halinde yazıldığında birbirine eklenir, örneğin XX = 20 demektir (çünkü 10 + 10 = 20). Rakamların kontrolden çıkmasını önlemek için Romalılar, aynı sayının art arda üç defadan fazla kullanılamayacağına karar vermişlerdi. Bu nedenle üç sayısını göstermek için III yazabiliriz ancak dört sayısı için IIII yazamayız. Bunun yerine IV kullanmak zorundayız.
Büyük bir sayının ardından küçük bir sayı geliyorsa, ikisini birbirine eklemeniz gereklidir. Örneğin, XI 11’e eşittir, çünkü X 10 ve I 1’dir. Yani, 10 + 1 = 11. Ancak küçük sayı önce gelirse, onu bu sefer çıkartmalısınız. Örneğin, CD 400’dür çünkü C 100 ve D 500’dür. Daha küçük sayı ilk olduğu için çıkarın: 500-100 = 400.
Standart Romen rakamları seti, 1000’den büyük sayıları temsil eden herhangi bir sembol içermez. Orta çağda, el yazmalarında Roma rakamlarını kullanan keşişler, daha büyük sayılar için bir notasyon eklediler; Bir sayının üstüne yatay bir çizgi eklemek, sayının 1000 ile çarpılması anlamına gelir. Milyon için iki çizgi eklenmesi gerekir.
Soldaki rakamı sağdakinden çıkarıp yeni bir sayı elde etme yöntemi, sayıların okunuşunda ve dört işlemin uygulamalarında çeşitli karışıklıklara yol açmaktadır. Örneğin 1999’u gösteren MCMXCIX sayısının okunabilmesi için M CM XC IX biçiminde ayrılması gerekir. Burada M 1000’i, CM 900’ü (1000-100), XC 90’ı (100-10), IX ise 9’u (10-1) gösterir.
Neden Bu Rakamları Kullanmaya Devam Ediyoruz?
Sıfır olmadığı için Roma rakamlarıyla dört işlem yapmak neredeyse imkansızdır. Bu nedenle Yunanlılar, Etrüskler ve Romalılar aritmetik işlemler yapmak için rakamları değil abaküsleri kullanıyorlardı. Ancak, kesirleri bu rakamlar ile ifade etmenin kolay veya tamamen doğru bir yolu bulunamadı. Roma imparatorluğu çöktü ancak Hıristiyanlık kültürün sayı sistemini uzun süre takip etti. Tarihi eserlerini, bulgularını uzun süre bu biçimde numaralandırdılar.
Günümüzde bu sayıların karşımıza çıkmasının nedeni biraz bu tarihi süreç ile ilgilidir. Diğer bir deyişle Romen rakamlarını kullanmaya devam etmemiz aslında bir gelenek meselesi. Ancak gelenekler güçlüdür ve değiştirmek zordur. Bu nedenle modern mimarlar bile roma rakamları kullanarak köşe taşlarına tarih yazmaya devam ederler. Ancak bu durum fonksiyonel amaçlardan ziyade estetik amaçlara yöneliktir.
Sonuç olarak artık bu rakamlar ile matematik yapmanız pek olası olmasa da, ne oldukları ve nasıl hesaplandıkları konusunda en azından temel bir kavrayışa sahip olmak önemlidir. Yazının devamında göz atmak isterseniz: Antik Romalılar Oyunlarında Neden Orantısız Zarlar Kullandılar?
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- When and How to Write Roman Numerals; Kaynak site: Bağlantı: https://www.thoughtco.com/
- VII, MCM, XL: Roman Numerals Made Understandable; Kaynak site: How Stuff Works. Bağlantı: VII, MCM, XL: Roman Numerals Made Understandable
- Roman Numerals: Conversion, Meaning & Origins; Yayınlanma tarihi: 16 Mayıs 2013. Kaynak site: Lİve Sc,ence. Bağlantı: Roman Numerals: Conversion, Meaning & Origins/
- Yousuf, Imaan. “Is It Still Important to Learn Roman Numerals?”. Encyclopedia Britannica, 24 Jul. 2020, https://www.britannica.com/story/is-it-still-important-to-learn-roman-numerals. Accessed 14 January 2024.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
