İtalyan Rönesans düşünürü Niccolò Machiavelli, modern siyaset biliminin kurucu isimlerinden biri olarak kabul edilir. En önemli eseri Prens 1513 yılında yazılmış olmasına rağmen, etkisi yüzyıllardır sürmektedir. Bu kitapta, iktidar sahiplerine özgü belirli bir davranış tarzını tanımlar; öyle ki, eser zamanla güçlü yöneticiler için adeta bir el kitabı olarak görülmüştür. Kitap o kadar etkili olmuştur ki, “Makyavelist” kelimesi, ahlaksız ve acımasız siyasetçileri tanımlayan bir sıfat haline gelmiştir.
Machiavelli, hem kişisel deneyimleri hem de kapsamlı tarih bilgisi sayesinde, cumhuriyetle yönetilen birçok ülkenin zamanla hırslı bireylerin kontrolüne geçtiğini biliyordu. Bu kişiler, kurumları ve demokratik uygulamaları zayıflatarak tüm yetkiyi ellerinde topluyor, diğer herkesi kendi otoritelerine bağımlı hale getiriyordu.
Machiavelli’nin memleketi olan Floransa, bugün İtalya sınırlarında yer alan bir şehir devleti olarak yüzyıllar boyunca cumhuriyetçi bir gelenekle yönetilmişti. Ancak Machiavelli doğmadan yaklaşık 30 yıl önce, banker ve siyasetçi Cosimo de’ Medici bu sistemi altüst etmişti. Cosimo, ailesinin servetini kullanarak iktidara yükselmiş; görevdeki yetkililer üzerinde baskı kurarak kararları tek başına verecek konuma gelmişti. Böylece, görünürde cumhuriyet devam ederken, fiilen tek adam yönetimi kurulmuştu.
Cosimo’nun siyasi gücü, ölümünden sonra soyundan gelenlere geçti. Medici ailesi kısa bir süreliğine iktidarı kaybettiğinde, bu durum Machiavelli’ye yaklaşık on yıl boyunca yeniden kurulan cumhuriyette resmi görevli ve diplomat olarak hizmet etme fırsatı sundu. Ancak Machiavelli görevdeyken, Medici ailesi Floransa’ya dönerek cumhuriyeti sona erdirdi ve iktidarı tekrar ele geçirdi.
Niccolo Machiavelli Prens İsimli Kitabını Neden Yazdı?
Görevden alınan Machiavelli, bu dönemde Prens adlı eserini kaleme aldı. Kitabın başına, Medici ailesinin Floransa’nın yeni yöneticisi olarak atadığı genç üyeye hitaben bir ithaf mektubu ekledi. O zamandan beri yorumcular, Machiavelli’nin açıkça otoriter bir lidere yaranmaya çalışmasının ardında ne amaç taşıdığı konusunda fikir birliğine varamamıştır. Kimileri bunu yeniden siyasete dönme çabası olarak görürken, kimileri ironik ya da stratejik bir metin olarak yorumlamaktadır.
Bu çelişki, Machiavelli’nin başka eserlerinde cumhuriyet yönetimine açıkça bağlılık göstermesi nedeniyle daha da dikkat çekicidir. Prens kadar bilinen ve özlü olmayan Livy Üzerine Söylevler adlı eserinde Machiavelli, antik Roma tarihçisi Livy’nin çalışmaları üzerinden Roma Cumhuriyeti’nin nasıl tek adam yönetimine dönüştüğünü inceler.
Roma ilk kurulduğunda bir krallıktı. Ancak sonradan gelen krallar baskıcı hale gelince, Roma halkı monarşiyi devirdi. Yaklaşık 500 yıl sürecek olan cumhuriyet rejimini kurdu. Bu dönem, Roma tarihinin en dikkat çekici ve etkileyici dönemlerinden biri oldu.
Cumhuriyetin sonu ise M.Ö. 44 yılında, Julius Caesar’ın kendini ömür boyu diktatör ilan etmesiyle geldi. Niccolo Machiavelli, Caesar’ı Roma’nın ilk tiranı olarak tanımlar. Onun yükselişinden sonra Roma’nın bir daha asla özgür olmadığını söyler.
Roma Cumhuriyeti’nin Çöküşünden Alınan Dersler
Machiavelli’nin Söylevlerdeki temel mesajı şudur: Bir cumhuriyet kırılgandır. Hem yurttaşların hem de yöneticilerin sürekli dikkatli ve tetikte olması gerekir.
Ancak bu dikkat, nesiller boyunca sürdürülmesi zor bir görevdir. Zamanla hem vatandaşlar hem de liderler, bu yönetim biçimini içeriden tehdit eden temel bir tehlikeye karşı kayıtsız hale gelir. Aralarındaki aşırı hırslı bireylerin, tüm yetkiyi ele geçirip tek başlarına yönetme arzularını yeterince erken fark edemezler.
Machiavelli, Roma’nın bu tehdide karşı yasalarını ve uygulamalarını nasıl koruyamadığını örneklerle anlatır. Cumhuriyetin erken dönemlerinde, Roma’da yüksek makamlara aday olmak isteyenler kendi başlarına adaylıklarını koyabiliyordu. Başlangıçta bu sistem işe yaradı çünkü yalnızca gerçekten nitelikli kişiler aday oluyordu. Ancak zamanla bu uygulama, yalnızca kendi popülerliğini artırmak isteyen kişilerin iktidara gelmesini kolaylaştırdı.
Machiavelli’ye göre, cumhuriyete bağlı liderler ve yurttaşlar bu kolay iktidar yolunu kapatmalıydı. Ama Roma bunu yapmadı. Bu kayıtsızlık yüzünden, Caesar kendisinden önceki yöneticilerin biriktirdiği popülerliği kullanarak Roma’yı bir tiranlığa dönüştürdü.
Eğer cumhuriyetin yurttaşları ve yöneticileri yeterince dikkatli olmazsa, sonunda karşılarında büyük bir güç biriktirmiş ve ciddi bir tehdit haline gelmiş bir lider bulacaklardır. Machiavelli’ye göre bu noktaya gelindiğinde artık cumhuriyeti kurtarmak için çok geçtir.
Bu dersi vurgulamak için Machiavelli, Roma’da Caesar’ın suikasta uğramasını ve Floransa’da Cosimo’nun sürgüne gönderilmesini örnek verir. Her iki durumda da cumhuriyet yanlıları, tiranlık tehlikesini nihayet fark ettiklerinde halkın gözünde bir idol haline gelmiş lidere karşı harekete geçmiştir. Ancak her iki örnekte de bu çaba cumhuriyetin özgürlüğünü yeniden tesis etmek yerine onun tamamen ortadan kalkmasıyla sonuçlanmıştır.
Niccolò Machiavelli’nin Sonraki Yüzyıllardaki Mirası
Machiavelli, Prens adlı kitabını yayımladıktan sonra Floransa’ya geri döndü. 1527 yılında 58 yaşında hayatını kaybetti. Prens, Katolik Kilisesi tarafından sert şekilde eleştirildi. Papa IV. Paul, eseri 1559 yılında yasaklı kitaplar listesine aldı. Dönemin çeşitli düşünürleri, Machiavelli’yi ateizmle ve ahlaki yozlaşmayla suçladı.
Ancak Machiavelli’nin mirası, 1527’deki ölümünden çok sonra da yaşamaya devam etti. Prens’in etkisi yalnızca siyasi kuramla sınırlı kalmadı. Kitabın, Josef Stalin’den Richard Nixon’a kadar farklı dönemlerdeki pek çok dünya lideri tarafından okunduğu bilinmektedir. Bu da eserin sadece düşünsel değil, siyasi pratikte de iz bıraktığını gösterir.
Sonuç olarak
Bir ülkenin cumhuriyetçi kurum ve uygulamalarına yeniden hayat vermek için her zaman bir fırsat vardır. Belki de, yalnızca kendi gücünü artırmak amacıyla iktidara gelmek isteyenleri sandık yoluyla reddetmek için zaman henüz geçmemiştir.
Ya da belki, bu noktada artık o yol da işe yaramayacak kadar geç kalınmıştır. Ve bu da Machiavelli’nin şu uyarısını doğrulamış olur. Cumhuriyetler, halkın kayıtsızlığı yüzünden çöker. Tarihin en örnek cumhuriyetlerinden birinin böyle bir sonla karşılaşması, Machiavelli’nin siyasal öngörüsünün acı bir kanıtı olur.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Standjofski, Alexander. “The Incredible Life of Machiavelli, Author of ‘The Prince’” TheCollector.com, March 10, 2022, https://www.thecollector.com/niccolo-machiavelli-life/
- What Machiavelli can teach you about leadership. Yayınlanma tarihi: 17 Nisan 2017. Kaynak site: Big Think. Bağlantı: What Machiavelli can teach you about leadership
- 500 years ago. Machiavelli warned the public not to get complacent in the face of self-interested charismatic figures. Yayınlanma tarihi: 5 Ocak 2024. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: 500 years ago. Machiavelli warned the public not to get complacent in the face of self-interested charismatic figures
Matematiksel
