2001 yılının güneşli bir sabahında, o zamanlar Lehman Brothers’ın CEO’su olan Dick Fuld’un masasına bir yatırım planı geldi. Matematik ve fizik doktorasına sahip bir ekip tarafından derlenen belge, gayrimenkul piyasalarına yatırım yaparlarsa bankanın kâr elde edeceğini gösteren bir hesaplama içeriyordu. Sonucunda bu hesaplamalar işe yaradı. Konut piyasası patlaması, Lehman Brothers’ı mütevazı bir firmadan dünyanın en büyük yatırım bankalarından birine dönüştürdü.
Ancak tarihler Eylül 2008’i gösterdiğinde Amerika Birleşik Devletleri’ndeki emlak krizi büyümüş, borsa alarm vermeye başlamıştı. Devamında konut piyasası küçülmeye başlayınca varsayımlar birer birer yıkılmaya başladı.
Tarihin en büyük ekonomik krizlerinden bir tanesinde pek çok büyük şirket batmıştı. Batan şirketler arasındaki en büyüğü ise 623 milyar dolar büyüklüğe sahip olan Lehman Brothers bankası olacaktı. Çöküşü sırasında Lehman, dünya çapında 25.000 çalışanı ile Amerika Birleşik Devletleri’ndeki dördüncü en büyük yatırım bankasıydı.
Lehman Brothers Nasıl Kuruldu?
Lehman Brothers’ın kökleri, Alman kardeşler Henry, Emanuel ve Mayer Lehman tarafından 1844’te Montgomery, Alabama’da atılmıştı. Henry öldükten sonra, diğer Lehman kardeşler işin kapsamını genişletti.
ABD ekonomisi uluslararası bir güç merkezi haline geldikçe, firma takip eden on yıllar boyunca başarılı oldu. Ancak Lehman yıllar boyunca birçok zorlukla karşı karşıya kaldı. Yatırım Bankacılığı, özel bankacılık, finansal araştırma, hazine işlemleri gibi konularda faaliyet gösteren Lehman Brothers, 150 yıldan fazla var olduğu süre içinde 19. yy’da yaşanan büyük demiryolu iflaslarını, 1930’ların büyük buhranını, iki dünya savaşını, 1994 ve 1998’teki finansal krizlerin hepsini yaşamış ve üstesinden de gelmeyi başarmıştı. Ancak 2008 yılında durum değişecekti.
Lehman Brothers Nerede Hata Yapmıştı?
Bunu tam olarak anlayabilmeniz için bir senaryo üzerinden gidelim. Lehman Brothers için çalıştığınızı ve bir sabah HSBC’den bir telefon aldığınızı düşünün. Telefondaki kişi size şöyle desin: “Merhaba! Yüz müşterimizin her biri bir yıllığına bizden 1 milyon dolar borç aldı. Sizden herhangi birinin temerrüde düşmesi durumunda bizi kapsayacak bir sigorta satın almak istiyoruz. Her birinin borcunu geri ödeyememe riskinin %3 olduğunu düşünüyoruz. Bu sigorta maliyeti ne kadar olacak?”
Aslında bunu kolayca hesaplayabilirsiniz. Sonuçta 100 müşterinin her birinin borcunu ödeyememe riski %3 olacaktır. Bu nedenle gelecek yıl üç müşterinin borcunu geri ödemeyeceğini bekleyebilirsiniz. Bu sonuçta 3 milyon dolar anlamına gelir. Faiz oranının yıllık yaklaşık %3 olduğunu varsayarsak, gelecek yılki 3 milyon dolar şimdi 3/(3/100+1)=3/1.03=2.91 milyon değerinde olacaktır.
Yani HSBC, sigorta için size en az 2,91 milyon dolar ödemek zorundadır. Lehman Brothers elbette bir hayır kurumu değildi. Bu yüzden fiyatı ikiye katlayarak 5.82 milyon dolara çıkardılar. Sonucunda da bu anlaşmaların her birinden ortalama 2.91 milyon dolar kazanmayı bekliyorlardı. Bu oldukça da iyi bir anlaşma gibi gözüküyordu.
Başlangıçta Her Şey Yolunda Gözüküyordu
Lehman, 2005’ten 2007’ye kadar her yıl rekor kar bildirdi. Ancak 2007’nin ilk çeyreğine gelindiğinde, ABD konut piyasasındaki çatlaklar giderek belirgin hale geliyordu. Yavaş yavaş borçlular borçlarını geri ödeyememeye başlamış ve temerrüt oranları son yedi yılın en yüksek seviyesine çıkmıştı. Bu durum kısa sürede piyasalarda endişeye neden olsa da Lehman, risklerin iyi kontrol edildiğini ve firmanın kazançları üzerinde çok az etkisi olacağını söyledi.
Ağustos 2007’de kredi krizi patlak verdiği için Lehman’ın hisseleri keskin bir şekilde düştü. 2008’in ilk altı ayında ABD’de konut piyasalarındaki dalgalanmayı izleyen mortgage piyasalarındaki kriz, Lehman hisselerinin % 73 değer yitirmesine yol açtı.
Lehman küçülmeye, çalışanlarını işten çıkartmaya başladı ancak alınan önlemler yaşanan kayıpları telafi edemedi. 14 Eylül 2008’de şirket borsada %97 değer kaybı yaşamıştı. Yeterli nakit stokunun bulunmaması nedeniyle Lehman, 15 Eylül 2008’de iflas başvurusu yapmak zorunda kaldı.
Sorunun Kaynağı Neydi?
Şirketin yaptığı ilk hata risk analizi ile ilgiliydi. Sonuçta yatırımcıların risk oranını tarihsel verilerden elde edilmektedir. Ancak ABD’de 1920’lerdeki büyük bunalımdan beri konut fiyatlarında ulusal bir düşüş olmamıştı. Bu nedenle bir borçlunun temerrüde düşme olasılığı, konut fiyatlarının yükseldiği iyi bir döneme göre hesaplanmıştı.
Ancak, konut piyasası 2007’de çöktü. Birçok borçlunun mülkü artık gelecekte ödemek zorunda oldukları krediden bile daha az değerdeydi. Ve pek çoğu da borcu ödemeyi kabul etmedi. Üstelik bu borçluların %22’si hali hazırda gelir düzeyi belli bir seviyenin altında olan kişilerdi. Ancak bankalar onlara borç vermekten korkmamıştı. Sonuçta parayı ödeyemeseler bile, sigortadan geri alacaklarını biliyorlardı.
Bu durumda temerrüt riski varsayıldığı gibi %3’ten %12’ye çıktı. Bu, Lehman Brothers gibi yatırımcıların beklediklerinden dört kat daha fazla etkileneceği anlamına geliyor.
İkinci bir hata kaynağı daha vardı. Collateralized Debt Obligation (CDO) veya teminatlandırılmış borç yükümlülükleri; yüksek getirili tahviller, konut kredileri, yapılandırılmış menkul kıymetler, türev araçlar gibi finansal enstrümanlardan oluşan bir portföye dayanılarak oluşturulmuş menkul kıymetlerdir.
Alınıp satılabilen CDO’ların temelini kredi borçları oluşturur. CDO’ların avantajı, kredi veren bankaların bu borçları satarak nakit akışı sağlamasıdır. Ancak sistemin düzenli işlemesi borç alanların parayı geri ödemesine bağlıdır ve sonucunda bu da ekonomiye bağlıdır. Yani ekonomi düşerse, para kaybetme olasılığınız çok daha yüksektir. Gizli risklerin farkında olmayan Lehman Brothers, CDO’ya büyük yatırım yapmaya karar vermişti ve bu da sonlarını hazırlayan sebeplerden biri olacaktır.
Lehman Brothers Krizi Nasıl Sona Erdi?
Sonuç olarak Lehman Brothers yanlış analizler yapmıştı ve bunlarda sonunu getirmişti. Bunun arkasındaki sebepler onlarca kitapta tartışıldı ve yorumlandı. Özetle, geri verebileceğinden çok daha fazlasını ödünç aldı ve kısa sürede geri ödeyemez hale geldi. Bunun sonucunda da 15 Eylül 2008’de dünyanın dördüncü en büyük yatırım bankası ortadan kayboldu.
Piyasaya 700 milyar dolarlık borç bırakan Lehman Brothers’ın iflası ABD tarihindeki en büyük iflas olarak kabul ediliyor. Günümüzde üzerinden 10 yıldan fazla zaman geçmesine rağmen Lehman Brothers hakkında açılmış yüzlerce dava sürmeye devam ediyor. Bu nedenle de davalar sonuçlanıp hak sahipleri haklarını alana kadar şirket tam olarak kapanmış sayılmıyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- The Collapse of Lehman Brothers. A Case Study; Yayınlanma tarihi: 30 Ocak 2021; Bağlantı.The Collapse of Lehman Brothers: A Case Study
- How maths killed Lehman Brothers. Yayınlanma tarihi: 1 haziran 2009; Bağlantı: How maths killed Lehman Brothers
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
