Madeni paraların kenarları genelde tırtıklıdır. Eğer şu ana kadar dikkatinizi çekmediyse elinize alın ve inceleyin. Küçük çentikleri kolayca fark edeceksiniz. Bu tasarımını sebebini merak ediyorsanız kısaca açıklayalım.
Günümüzde madeni paralar diğer deyişle bozuk paralar artık fazla da değerli sayılmıyor. Bu paralar nikel, bakır-nikel, tunç, alüminyum ve tunç-alüminyum gibi metal ve alaşımlar kullanılarak yapılıyor. Ancak bir zamanlar durum çok farklıydı. Sonuçta geçmişte madeni paralar altın ve gümüş gibi değerli madenlerden üretiliyor ve dövülerek şekillendiriliyordu. (Altın Neden Tarih Boyunca Her Zaman Değerli Bir Metal Olmuştur?)
İnsanların Madeni Paralar ile İlişkisi Bir Zamanlar Çok Farklıydı
Diğer bir deyişle paranın kendisinin bir değeri vardı. Madeni paraların metal içerikleri değişmekle ve asıl değerleri büyük ölçüde azaldı. Elbette bu da kâğıt paraların üretiminin ve gündelik kullanımının artışına yol açtı. Aslında 1514 dolaylarında Flaman ressam Quentin Matsys tarafından yapılan aşağıdaki görsel insanların bir zamanlar madeni paralar ile olan ilişkilerini güzel bir biçimde tasvir etmiş.
Resimdeki ana karakterler fiziksel bir nesne yığınına, onlar için para demek olan nesnelere bakmaktalar. 15. yüzyıl başlarındaki Avrupalılar için para çoğunlukla altın ve gümüş sikke anlamına gelmekteydi.
Resimdeki iki ana karakter, bir karı kocadır. Koca bir tefecidir, bir masada oturmuş dikkatlice bir madeni para yığınını tartmaktadır. Karısı solunda oturmaktadır ve dikkatini yapılan işleme yoğunlaştırmıştır. Sahnede, masanın üstünde duran aynadaki bir yansıma biçiminde ustalıkla gizlenmiş, üçüncü bir kişi daha yer alır. Bu kişinin, tefecinin bir anlaşma için gelen müşterisi olduğu kabul edilmektedir.
Resim ticaretin patlama yaptığı ve Felemenk tüccarların Avrupa’nın en zenginleri arasında yer aldığı, 16. yüzyıl başları Hollanda’sındaki gündelik yaşama ilişkin iyi gözlemlenmiş bir sahnedir. Muhtemelen bir tefecinin neden parayı tartmak istediğini merak etmişsinizdir.
Madeni paralar değerli metalden yapıldığı için kolay yoldan para elde etmenin bir yolu da bu değerli metallerin kenarlarından, şeklini bozmadan bir miktar çalmak olmuştur. Bu dolandırıcılığın farkında olan pek çok tüccar da parayı tartıp ona göre alıyordu. Çare ilerleyen süreçte paraların kenarını tırtıklı tasarıma çevirmekte olacaktı.
Madeni Paralar Hayatımıza Nasıl Girdi?
Madeni paraların geçmişi MÖ 600’lü yıllara kadar dayanıyor. Herodot’a göre madeni paralar ilk olarak Lidyalılar tarafından basılırken Aristoteles, ilk madeni paranın Frig Kralı Midas’ın eşi Kimeli Demodike tarafından basıldığını iddia etmektedir. Para uzmanları, ilk paraların Yunanistan’ın Aegina adasında yerel yöneticiler ya da Argos kralı Phaidon tarafından basıldığını düşünüyor.
Zamanla ticaretin gelişmesine bağlı olarak madeni paraya talebin artması, darphanelerin daha hızlı üretim yapmasını zorunlu hale getirdi. Ancak üretim elle yapıldığı için bu süreçte şekli çok düzgün olmayan düşük kalitede madeni paralar da üretildi.
Bu durum sahte ve kenarları yontulmuş paraların fark edilmesini zorlaştırıyordu. Bu sorunun üstesinden gelmek için geliştirilen yöntemlerden biri madeni paraların makineler kullanılarak üretilmesiydi. Böylece şekli çok düzgün dairesel paralar üretmek mümkün oldu.
Madeni Paraların Kenarlarını Tırtıklı Yapmayı Kim Akıl Etti?
Aslında bu sorunun cevabına şaşıracaksınız. Çünkü cevabımız Isaac Newton olacaktır. Sir Isaac Newton (1642 – 1726) fiziğin ve matematiğin temelini atarak tüm zamanların bilinen en büyük bilim insanlarından biri olma unvanına erişmiştir. Kendisi hareket yasalarını tanımladı, optik alanında çeşitli buluşlara imza attı. Ek olarak aynalı teleskopların gelişimine öncülük etti, klasik mekaniği kurdu ve matematiğe önemli katkılarda bulundu.
Ancak bir çok kişinin bilmediği şey, tüm bunları gerçekleştirdiği süreçte, finansal kargaşanın damgasını vurduğu bir dönemde, İngiltere için Darphane Müdürü olarak da görev yaptığıdır. Aslında ölene kadar da bu görevde kalmıştır.
1696’da görev süresinin en başından itibaren, Newton para sistemini elden geçirmek için sert önlemler aldı. Tedavüldeki paraların tamamı gümüş sikkelerden oluşuyordu. Gümüş sikkelerin en büyük sorunu, kenarlarından minik parçaların kesilip alınmasıydı.
Üstelik ekonomi öylesine büyük bir krize girmişti ki, gümüş sikkelerin para değeri, gümüş değerinin altında kaldı. İnsanlar gümüş sikkeleri eriterek, satmaya başlamışlardı. İngiliz parasına güven gittikçe azaldığı için isyanlar çıkıyordu.
Kendisi mevcut madeni paraların kenarından değerli madenlerin çalındığının ve bu sayede kimilerinin kolayca zengin olduğunun farkındaydı. Bu nedenle Newton göreve gelince, suçla mücadele için ilk aksiyonu, tedavüldeki tüm gümüş sikkeleri toplatıp, eritip, taklit edilmesi güç, yüksek kaliteli yeni gümüş sikkeler üretmek oldu.
Ayrıca gümüş sikkelerin kenarlarından kesilerek yapılan sahtekarlığı önlemek için, özel bir kenar tasarımı geliştirdi. Bugün birçok demir paranın yan yüzleri, Newton’un geliştirdiği bu özel tasarımla üretilmektedir. Yine aynı dönemde Amerika’da da madeni paraların tasarımları benzer bir biçimde değiştirilecekti.
Sonuç Olarak;
Genellikle paraların kenarının tırtıklı olması çok uzun yıllar boyunca kullanılmaya devam etti. Günümüzde paraların içerisinde değerli maden yok. Ancak buna rağmen çoğu paranın kenarında tırtık, yazı veya başka bir şey yer alıyor. Bunun sebebi ise üretim alışkanlığının devam etmesidir. Ayrıca göz atmak isterseniz: Fotokopi Makinesi İle Neden Para Basamazsınız?
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Why Do Some Coins Have Notches (Reeding) On The Edge, While Others Don’t? Yayınlanma tarihi: 8 Temmuz 2o22; Bağlantı: https://www.scienceabc.com/
- Why Do Coins Have Ridges? Yayınlanma tarihi: 22 Haziran 2011; Bağlantı: https://www.mentalfloss.com
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
