Bir mal veya hizmetin fiyatının, gerçek değerinden çok daha hızlı yükselmesi ve en az beş yıl boyunca sürekli artmaya devam etmesi, bir ekonomik balonun işareti olarak kabul edilir. Tarihte finansal balon olarak değerlendirilen en eski örneklerden biri, 17. yüzyılda Hollanda’da ortaya çıkan Lale Çılgınlığı (Tulip Mania) olarak bilinen olaydır.
1600’lerin ortalarında, Hollanda benzersiz bir zenginlik ve refah dönemi yaşıyordu. Bağımsızlığını kazandıktan sonra, ticaret sayesinde giderek güçlenen bir ekonomiye sahip olmuştu. Avrupa’nın büyük bir kısmı hâlâ tarıma dayalı bir köylü nüfusuna sahipken, Hollanda hızla şehirleşmiş ve üretim, ticaret ve finans odaklı bir ekonomik yapıya kavuşmuştu.
Lale soğanı, ilk kez Kanuni Sultan Süleyman döneminde Hollanda büyükelçisi tarafından Hollanda’ya götürüldü. Aslına bakılırsa, yalnızca laleler değil; patates, yeşil ve kırmızı biber, domates ve kuru fasulye gibi birçok yeni bitki de aynı dönemde Avrupa’ya giriş yaptı. Hatta rivayete göre, bazı Hollandalılar ilk başta laleleri sebze sanarak yemeye çalışmıştı. Neyse ki kısa süre içinde bunun yenilebilir bir bitki olmadığı anlaşıldı.
Lale Çılgınlığı Nasıl Başladı?
Kısa zaman içinde de lale Hollandalıların çok önem verdiği bir çiçek haline gelmişti. Sonucunda lale bir lüks ve statü sembolü olmuştu. En değerli olan laleler normal laleler gibi düz renk yerine kırçıllı, tüylü, alevli görünüme sahip olanlardı. Aslında bu desen çiçeklere özgü bir hastalık sonucunda ortaya çıkmaktaydı. Ancak elbette dönemin insanlarının bunu bilmesi mümkün olamazdı.
Kısa süre içinde lale, Hollandalılar için büyük önem taşıyan bir çiçek haline geldi. Lüks ve statü sembolü olarak görülmeye başlandı. En değerli laleler ise düz renkli olanlar değil, kırçıllı, tüylü ve alevli görünüme sahip olanlardı. Bu desenler, aslında çiçeklere özgü bir hastalık sonucu ortaya çıkıyordu. Ancak dönemin insanlarının bunu bilmesi mümkün değildi.
Günümüzde koleksiyoncuların nadide tablolar satın alıp sergilemesi gibi, o dönemde de Hollanda’nın yeni zengin tüccar sınıfı nadir bulunan laleleri toplamak ve sergilemek konusunda bir tutku geliştirdi. Zenginlerin ardından, orta sınıftaki tüccarlar da varlıklı komşularını taklit etmeye çalışarak lale koleksiyonculuğuna yönelmeye başladı.
Bu ilginin artmasıyla birlikte, laleye olan talep hızla yükseldi. Talepteki bu patlama, lale soğanlarının fiyatlarının hızla yükselmesine ve giderek bu çiçekler için özel piyasalara duyulan ihtiyacın ortaya çıkmasına neden oldu.
Lale Çılgınlığı Balonu Nedir?
1600’lerin başlarında, profesyonel lale yetiştiricileri Hollanda’da yerel olarak lale üretmek ve yetiştirmek için yeni teknikler geliştirmeye başladı. Bu süreç, zamanla büyüyen ve hızla genişleyen bir sektörün doğmasına yol açtı. 1636 yılına gelindiğinde, laleler artık Hollanda’nın birçok kasabasında borsalarda alınıp satılan bir yatırım aracı haline gelmişti.
Fiyatlar durmaksızın yükselirken, birçok yatırımcı geleceğe yönelik sözleşmeler yaparak henüz yetişmemiş lale soğanlarını bile satın almaya başladı. Lale fiyatlarının hızla artmasının temel sebebi, alıcıların bu soğanları ileride daha yüksek fiyatlara satarak büyük kâr elde edeceklerine inanmasıydı. Bu durum, aslında bir tür saadet zinciri gibi işliyor, her yeni yatırımcı, piyasayı daha da şişiren bir halkaya dönüşüyordu.
3 Şubat 1637 günü sabahında piyasada yeni alıcı kalmadığı gerçeği ortaya çıkınca laleler alıcı bulamaz hale geldi. Bunun sonucunda yapılan bütün sözleşmeler elde kaldı. Sözleşme sahipleri sözleşmelerin gereğini yerini getirip lale üreticilerinin paralarını da ödeyemez oldular.
Çünkü onların asıl amacı bu sözleşmeleri satıp para kazanmaktı. Profesyonel lale yetiştiriciler mallarını almayan sözleşme sahiplerini dava ettiler. Davalar aylarca sürdü ama paraların ödenmesi hiçbir zaman tam olarak gerçekleşmedi. Lale piyasası böylece çöktü ve fiyatlar hızla düştü. Balon patlamış, arada kalan spekülatörler büyük zararlarla karşılaşmışlardı.
Lale Çılgınlığı Hakkında Okuyacağınız Abartılı Hikayelerin Çoğu Doğru Değildir
İskoç yazar Charles MacKay, 1841 yılında kaleme aldığı Memoirs of Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds adlı kitabında Lale Çılgınlığı dönemini ele aldı. MacKay, 1637’de lale balonu aniden patladığında, bunun Hollanda ekonomisine büyük zarar verdiğini öne sürmüştü.
Ancak bazı tarihçiler, MacKay’in büyük servetlerin kaybedildiği, insanların perişan hale gelerek kendilerini kanallara attığı yönündeki hikayelerinin, gerçeklerden çok kurguya dayandığını iddia ediyor.
Elbette bir spekülatif çılgınlık yaşandığı kesindi. Ancak bu dalgalanma, ağırlıklı olarak zenginler arasında gerçekleşmişti. Üstelik, o dönemde çılgınca para harcanan tek şey laleler değildi. Aynı zenginler, nadir deniz kabukları gibi farklı lüks nesneleri de büyük meblağlar ödeyerek satın alabiliyorlardı.
Sonuç olarak, Lale Çılgınlığı, Hollanda ekonomisini yerle bir etmemiş olsa da, yaşanan deneyim, gelecekteki yatırımcılara pazarın doğası hakkında önemli bir uyarı niteliği taşıdı. Bu olay, spekülasyonun nasıl kontrolsüz bir şekilde büyüyebileceğini ve ekonomik balonların nasıl patlayabileceğini gösteren en erken örneklerden biri oldu.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- History of the Dutch Tulip Bulb Market Bubble. Yayınlanma tarihi: 22 Ağustos 2022; Bağlantı: https://www.investopedia.com
- Was Tulip Mania really the first great financial bubble?. Yayınlanma tarihi: 4 Mart 2020; Bağlantı: https://www.bbc.com/news
- Tulip mania: the classic story of a Dutch financial bubble is mostly wrong. Yayınlanma tarihi: 12Şubat 2018; Bağlantı: https://theconversation.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
