Bir mal veya hizmetin fiyatının, olması gereken fiyattan daha hızlı bir şekilde yükselmesi ve en az 5 yıl boyunca sürekli artması bir ekonomik balona işarettir. Tarihte finansal balon olarak değerlendirilen en eski örneklerden biri Hollanda’da ortaya çıkan “Lale Çılgınlığı (Tulip Mania)”dır.
1600’lerin ortalarında, Hollandalılar eşsiz bir zenginlik ve refah dönemi yaşadılar. Bu dönemlerde bağımsızlığını kazanan Hollanda ticaret yoluyla giderek zenginleşmişti. Ayrıca, Avrupa’nın büyük kısmı tarıma dayalı köylü nüfustan oluşurken Hollanda yüksek oranda şehirleşmiş, üretim, ticaret ve finans odaklı bir ekonomiye sahipti.
Lale soğanı ilk kez Kanuni Sultan Süleyman zamanında Hollanda büyükelçisi tarafından Hollanda’ya getirilmişti. Aslına bakarsanız laleler ile birlikte patates, yeşil ve kırmızı biber, domates ve kuru fasulye gibi yeni bitkiler de Avrupa’ya aynı dönemde gelmişti. Hatta rivayete göre bu dönemde bazı Hollandalılar laleleri sebze sanıp yemeye de çalışmıştı. Neyse ki kısa süre sonra yenmeyecek bir şey olduğu anlaşılacaktı.
Kısa zaman içinde de lale Hollandalıların çok önem verdiği bir çiçek haline gelmişti. Sonucunda lale bir lüks ve statü sembolü olmuştu. En değerli olan laleler normal laleler gibi düz renk yerine kırçıllı, tüylü, alevli görünüme sahip olanlardı. Aslında bu desen çiçeklere özgü bir hastalık sonucunda ortaya çıkmaktaydı. Ancak elbette dönemin insanlarının bunu bilmesi mümkün olamazdı.
Günümüz koleksiyoncularının nadide tablo alıp sergilemesi gibi o dönemin zenginleri arasında da yeni zengin Hollandalı tüccar sınıfı da nadir laleleri toplayıp sergilemeye başladı. Zenginlerin ardından, Hollanda toplumunun tüccar orta sınıfları daha zengin komşularını taklit etmeye çalıştı.
Tüm bu süreç sonucunda da laleye talep artmıştı. Bu artış ise lale soğanı fiyatlarının artmasına ve giderek lale soğanları için özel piyasalar oluşmaya başlamasına yol açmıştı.
Lale Çılgınlığı Nasıl Başladı?
1600’lerin başlarında, profesyonel lale yetiştiricileri, Hollanda’da yerel olarak çiçek yetiştirmek ve üretmek için teknikleri geliştirmeye başladılar. Sonucunda da gelişen bir iş sektörü kurdular. 1636 yılında lale Hollanda’nın birçok kasabasında borsalarda satılır olmuştu.
Fiyatlar yükseldikçe yükselmiş, birçok geleceğe dönük sözleşmeler yapılmıştı. Fiyatların yükselmesinin temel nedeni bu tür sözleşmelerle lale soğanı alanların bunları daha pahalıya satarak para kazanacakları inancında olmaları, bir çeşit saadet zincirinin halkasını oluşturmalarıydı.
3 Şubat 1637 günü sabahında piyasada yeni alıcı kalmadığı gerçeği ortaya çıkınca laleler alıcı bulamaz hale geldi ve yapılan bütün sözleşmeler elde kaldı. Sözleşme sahipleri sözleşmelerin gereğini yerini getirip lale üreticilerinin paralarını da ödeyemez oldular.
Çünkü onların asıl amacı bu sözleşmeleri satıp para kazanmaktı. Profesyonel lale yetiştiriciler mallarını almayan sözleşme sahiplerini dava ettiler. Davalar aylarca sürdü ama paraların ödenmesi hiçbir zaman tam olarak gerçekleşmedi. Lale piyasası böylece çöktü ve fiyatlar hızla düştü. Balon patlamış, arada kalan spekülatörler büyük zararlarla karşılaşmışlardı.
Lale Çılgınlığı Hakkında Okuyacağınız Abartılı Hikayelerin Çoğu Doğru Değildir
İskoç yazar Charles MacKay 1841 yılında kaleme aldığı Memoirs of Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, isimli kitabında Lale çılgınlığı dönemini ele alacaktı. Lale balonu 1637’de aniden patladığında, Mackay bunun Hollanda ekonomisine zarar verdiğini iddia etmişti.
Ancak kimi tarihçiler, Mackay’ın büyük servetlerin kaybedildiğine ve perişan durumdaki insanların kendilerini kanallarda boğduğuna dair hikayelerinin gerçek olmaktan çok kurgu olduğunu iddia ediyor. Yani Lale çılgınlığının boyutlarının düşünülen kadar büyük olmama ihtimali yüksek.
Evet. Bir çılgınlık dönemi vardı. Ancak bu sadece zenginler arasında geçerli olmuştu. Yani Lale çılgınlığı köylüler ve baca temizleyicileri arasında değil, zaten lüks tüketim mallarını karşılayabilecek ekonomik güce sahip bir kesim arasında gerçekleşmişti.
Bu durumda lale çılgınlığı Hollanda ekonomisinin çökmesine neden olmamıştı. Sadece zenginler paralarının bir kısmını kaybetmişti. Bu arada o dönemde çılgınlık biçiminde para harcanan tek şey lale değildi. Aynı zenginler nadir deniz kabukları gibi şeyleri satın almak için de uç değerlerde paralar ödeyebiliyorlardı. Yukarıdaki görselde dönemin statü sembollerini bir arada görebilirsiniz.
Sonuç olarak Lale çılgınlığı Hollanda ekonomisinin yerle bir olmasına neden olmasa da yaşanılan deneyim gelecekteki yatırımcılara pazarın doğası hakkında bir uyarı görevi gördü. Ayrıca göz atmak isterseniz: Dâhiler de Hata Yapar: Güney Denizi Balonu Ve Newton’un Borsada Batışı
Kaynaklar ve ileri okumalar
- History of the Dutch Tulip Bulb Market Bubble. Yayınlanma tarihi: 22 Ağustos 2022; Bağlantı: https://www.investopedia.com
- Was Tulip Mania really the first great financial bubble?. Yayınlanma tarihi: 4 Mart 2020; Bağlantı: https://www.bbc.com/news
- Tulip mania: the classic story of a Dutch financial bubble is mostly wrong. Yayınlanma tarihi: 12Şubat 2018; Bağlantı: https://theconversation.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
