Süt içmemiz tuhaf bir şeydir. Memeliler tabii ki bebeklerini sütleri ile beslemesi ile tanımlanırlar. Bu durum özellikle yeni doğanlar için hayatidir ve memeliler büyüdükçe, bu çocuksu şeyden vazgeçip süt içmeyi bırakırlar. Ancak insanlar hariç! Başka bir hayvanın sütünü içmek doğası gereği alışılmadık bir durumdur. Bunun bir sonucu olarak da çoğu insanda laktoz intoleransı vardır. Peki laktoz ile ilgili sorun nedir?
Dondurma. Tereyağı. Yoğurt. Peynir. Ve elbette soğuk bir bardak süt. Süt ürünleri beslenmemizin önemli bir parçasıdır. Ancak marketlerde soya sütü gibi alternatiflerine de rastlamış olmalısınız. Bunun nedeni kimi insanların laktoz intoleransı nedeniyle süt ürünlerini tüketememesidir. Günümüzde küresel insan nüfusunun tahminen yüzde 68’inin laktoz intoleransı olduğu tahmin ediliyor. Asıl gizem bazı insanların neden süt içtiğidir.
Neden bunu isteyebileceğimiz gizemli değil. Özellikle yiyeceklerin kıt olduğu durumlarda süt içmenin birçok faydası vardır. Süt temiz ve lezzetli bir içecektir. Ayrıca süt taze olarak tüketilebileceği gibi aylarca saklanabilecek şekilde de işlenebilir. Ancak başka hayvanların sütünü içmek insanların bir kısmını ilginç bir biçimde etkilemiştir. Bilim insanları bu sürecin arkasındaki gizemi çözmek için uzun süredir çalışıyorlar. Bulgulara bir göz atalım.
Laktoz Nedir?
Süt, meyvelerde ve diğer tatlı yiyeceklerde bulunan şekerlerden farklı olan, laktoz adı verilen bir şeker türü içerir. Bebekken vücudumuz, anne sütündeki laktozu sindirmemizi sağlayan laktaz adı verilen özel bir enzim üretir. İşin aslı, memeliler sadece süt emerken, yani yavruyken laktaz üretebilirler. Memeli büyüdükçe bu enzimin üretimi durur. Tipik bir erişkin memeli için laktaz üretmek yararsız bir uğraştır. Çünkü artık annesinden süt emmediği için sütü sindirmeye ihtiyacı yoktur.
Laktazın yokluğu ya da azalan etkinliği, laktozun ince bağırsakta sindirilmeyeceği, kendisini karşılayıp onu parçalayacak, fermente edecek ve böylece gaz oluşmasını sağlayacak bakterilerle karşılaşacağı kalınbağırsağa geçeceği anlamına gelir. Sonucunda da şişkinlik, gaz ve ishal gibi semptomlar ortaya çıkar. Bu duruma laktoz intoleransı denir.
Laktoz intoleransı yetişkinlerde, özellikle Asya, Afrika ve İspanyol kökenlilerde çok yaygındır. Eğer siz de karın ağrısı çekmeden bir bardak süt içebiliyorsanız, bu özel bir gene sahip olduğunuz anlamına gelir. İşin gizemli kısmı da zaten budur.
Neden Bazı İnsanlarda Laktoz Toleransı Vardır?
Yaklaşık 10.000 yıl önce, neredeyse hiç kimse süt içmezdi. Yani inek sütü içmek, insan evriminde yaygınlaşması nispeten geç kalmış bir olgudur. İlerleyen süreçte yaşamlarını hayvan sürülerini yetiştirerek sürdüren bazı insanlar süt içebilme yeteneği edinerek evrimsel bir avantaj sağladılar.
Bunun devamında laktoz sindirebilme yeteneği avantajlı bir hal aldı. Bu da erişkinlerde laktaz üretimine imkan tanıyan genlerin seçilimini destekledi. Laktaz devamlılığının genetik boyutu iyi anlaşılmıştır. DNA’da, laktaz geninin içinde ya da çevresinde olan az sayıdaki tekil değişiklikler, bu genin devamlılığına neden olur. İngilizlerin çoğunluğu ile Kuzey ve Batı Avrupalılar (onlar tarafından kolonileştirilen yerler de dahil) tek bir değişikliğe sahiptir. DNA’larındaki bir C, T’ye dönüşmüştür. Bu sayede de rahatlıkla süt içebilirler.
Laktaz Devamlılığı Nasıl Ortaya Çıktı?
Laktaz devamlılığı, Avrupalılarda yaygındır. (Laktaz devamlılığı olan Afrikalı ve Ortadoğulu insanlarda farklı mutasyonlar vardır.). Bunun nedenleri de tartışmalıdır. Laktaz devamlılığı geninin günümüzde, İskandinavya ve İrlanda’yı da içine alacak şekilde Kuzeybatı Avrupa’ya dağılmış olması, kökeninin bu çevrede olabileceğini göstermektedir.
Bölgede yapılan arkeolojik kazılar ve devam eden araştırmalar 6000 yıl önce bu bölgelerde yaşayan insanların beslenmesinde sütün yer aldığını kanıtlamaktadır. Bunun evrimsel avantajının ne olduğu ise kesin bir açıklığa kavuşmamıştır.
Laktoz İntoleransı Nasıl Tedavi Edilir?
Şu anda vücudunuzun daha fazla laktoz üretmesini sağlamanın bir yolu yoktur. Laktoz intoleransı tedavisi, süt ürünlerinin diyetten azaltılmasını veya tamamen çıkarılmasını içerir. Laktoz intoleransı olan birçok insan, herhangi bir semptom yaşamadan en fazla 1/2 fincan süt içebilir. Ayrıca laktozsuz süt ürünleri de çoğu süpermarkette artık kolayca bulunmaktadır. Az yağlı veya yağsız süt içmek de semptomun etkilerini azaltacaktır.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Storhaug CL, Fosse SK, Fadnes LT. Country, regional, and global estimates for lactose malabsorption in adults: a systematic review and meta-analysis. Lancet Gastroenterol Hepatol. 2017 Oct;2(10):738-746. doi: 10.1016/S2468-1253(17)30154-1. Epub 2017 Jul 7. PMID: 28690131.
- We still don’t know why humans started drinking cow’s milk. Yayınlanma tarihi: 6 Temmuz 2023. Kaynak site: National Geographic. Bağlantı: We still don’t know why humans started drinking cow’s milk
- Evershed RP, Davey Smith G, Roffet-Salque M, Timpson A, Diekmann Y, Lyon MS, Cramp LJE, Casanova E, Smyth J, Whelton HL, Dunne J, Brychova V, Šoberl L, Gerbault P, Gillis RE, Heyd V, Johnson E, Kendall I, Manning K, Marciniak A, Outram AK, Vigne JD, Shennan S, Bevan A, Colledge S, Allason-Jones L, Amkreutz L, Anders A, Arbogast RM, Bălăşescu A, Bánffy E, Barclay A, Behrens A, Bogucki P, Carrancho Alonso Á, Carretero JM, Cavanagh N, Claßen E, Collado Giraldo H, Conrad M, Csengeri P, Czerniak L, Dębiec M, Denaire A, Domboróczki L, Donald Marley J, Mortimer R, Oosterbeek L, Oross K, Pavúk J, Pechtl J, Pétrequin P, Pollard J, Pollard R, Powlesland D, Pyzel J, Raczky P, Richardson A, Rowe P, Rowland S, Rowlandson I, Saile T, Sebők K, Schier W, Schmalfuß G, Sharapova S, Sharp H, Sheridan A, Shevnina I, Sobkowiak-Tabaka I, Stadler P, Stäuble H, Stobbe A, Stojanovski D, Tasić N, van Wijk I, Vostrovská I, Vuković J, Wolfram S, Zeeb-Lanz A, Thomas MG. Dairying, diseases and the evolution of lactase persistence in Europe. Nature. 2022 Aug;608(7922):336-345. doi: 10.1038/s41586-022-05010-7. Epub 2022 Jul 27. Erratum in: Nature. 2022 Sep;609(7927):E9. PMID: 35896751; PMCID: PMC7615474.
Matematiksel
