Yıkanarak günahlardan arınmak mümkün müdür? Cevap elbette biraz tartışmalı. Ancak ellerinizi ve vücudunuzu yıkamak, bu günahlardan dolayı hissettiğiniz suçluluktan arınmanızı sağlayacaktır. Aslında bedensel temizlik ve ahlaki saflık arasındaki bağlantı, dünya kültürlerinde sıkça karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca dünya üzerindeki neredeyse tüm dinlerde, fiziksel temizlik kültürü de vardır.
Ancak bu temizlik ihtiyacı bazen takıntılı davranışlara da neden olabilmektedir. Bu duruma da psikolojide Lady Macbeth Etkisi denir. Bildiğiniz gibi Lady Macbeth, Shakespear’in “Macbeth” oyunundan bir karakterdir.
Lady Macbeth Etkisi Nedir?
Macbeth Etkisi, el yıkama yoluyla ahlaki saflığa ulaşma girişimini yansıtan Lady Macbeth’in adını almıştır. Oyunda Leydi tahta oturabilmek uğruna İskoçya kralını öldürmesi için kocasını kışkırtır. Nihayet bu uğursuz eylem gerçekleşir ve kral öldürülür.
Ancak Leydi Macbeth vicdan azabı içindedir. Ardından da günahlarından arınmak umuduyla “kanlı” olarak gördüğü ellerini defalarca yıkar. Bu aslında tam da yazımıza konu olan psikolojik durumu tanımlamaktadır.
Lady Macbeth etkisine göre yanlış bir şey yaptıklarını düşünen insanların vicdanlarını temizlemek için vücutlarının bir bölümünü veya tamamını temizleme ihtiyacı duymaktadırlar. Bu “günahlarımızı yıkamak” girişimi psikolojik bir rahatsızlık gibi görünse de, Chen-Bo Zhong ve Katie Liljenquist’in araştırması, hepimizin Macbeth etkisinin cazibesine kapıldığımızı gösteriyor.
Peki temizlenmek gerçekten, zihnimizi günahlarımızdan gerçekten arındırır mı? Konu ile ilgili yapılan bazı deneylerde, araştırmacılar bir dereceye kadar öyle olduğunu buldular. Aslında bu etki ile ilgili bir çok araştırma vardır. Bazılarına kısaca göz atalım.
Toronto Üniversitesi’nden Chen-Bo Zhong ve Northwestern Üniversitesi’nden Katie Liljenquist isimli iki araştırmacı Lady Macbeth etkisi üzerine uzun soluklu birtakım çalışmalar planladılar. Bu çalışmalarda araştırmacılar ahlaki temizliği tehdit eden herhangi bir durumda insanların fiziksel temizliğe ihtiyaç duyup duymadıkları ve fiziksel temizliğin bireyi iyi hissettirme durumunu incelediler.
Lady Macbeth Etkisi İle İlgili Çalışmalar
İlk deney etik olmayan durumlar ile karşılaşıldığında temizlik ile ilgili kelimelerin akla gelmesi ile ilgili idi. Bunun için katılımcılardan geçmişte yaşadıkları ahlaka uymayan bir eylemi ve yaşadıkları duyguları hatırlamaları istendi. Sonrasında da “W—H”, “S—P” ve “SH—ER” kelimelerini tamamlamaları gerekecekti.
Etik olmayan durumları düşünen katılımcılar bu kelimeleri WASH, SOAP ve SHOWER (Yıkamak, sabun ve duş almak) şeklinde tamamlarken, etik ve olağan durumları düşünen katılımcılar WISH, STEP ve SHAKER (İstek-dilek, adım ve karıştırıcı) şeklinde tamamladılar. Yani etik olmayan olayları düşünen bireylerde temizlik ile ilgili kelimelerin akla gelme oranı daha fazlaydı.
Bu deney araştırmacıları başka deneylere yönlendirecekti. Yeni bir deneyde, deneye katılan bireyler el yazısı ve kişilik ilişkisi hakkında bir çalışmaya katıldıklarını düşünüyorlardır. Katılımcıların yarısından bir arkadaşına yardım eden, diğer yarısından ise arkadaşını sabote eden bir hikaye yazmaları istenecekti.
Deneyin ikinci aşamasında katılımcılardan sabun, diş macunu, CD, çikolata gibi bir çok ürünü içeren bir liste verilecekti. Katılımcıların bu listedeki ürünleri 1 (istemiyorum) ila 7 (istiyorum) arasında puanlamaları gerekiyordu. Tahmin edeceğiniz gibi etik olmayan hikayeleri yazan bireylerin temizlik ürünü alma istekleri daha fazlaydı.
Bir başka deneyde ise deneklere ‘iş arkadaşınızı sırtından bıçaklamayı düşünün’ şeklinde bir önerme verilecekti. Deneyin ardından söz konusu bireylerin normal alışverişlerinde sabun, deterjan ve dezenfektana daha fazla yöneldikleri tespit edildi.
Bir çalışmada, insanlardan geçmişte yaptıkları kötülükleri düşünmeleri istendi. Daha sonra, katılımcıların yarısına ellerini yıkama şansı verilirken, diğer yarısına ise verilmedi. Ellerini yıkamış olanlar daha az suçluluk hissettiler ve gönüllü çalışmayı kabul etme olasılıkları daha düşüktü.
Bir çalışmada da, kötü bir şekilde kaybeden ve ellerini yıkama şansına sahip olan kumarbazlar, yeniden kumar oynamaya başladıklarında daha riskli bahisler yaptılar.
Sonuç Olarak;
Deneyler serisi sonucu görülmektedir ki fiziksel ve ahlaki temizlik arasında psikolojik bir etki bulunmaktadır. Ahlaki açıdan uygunsuzluk durumu fiziksel temizlik ihtiyacı yaratmaktadır.
Üstelik her ne kadar Lady Macbeth etkisi bir psikolojik fenomen olarak tanımlansa da aslında aynı etki hemen hemen tüm insanlarda rastlanmaktadır. Bunun nedenleri konusunda da elbette daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir. Ayrıca göz atmak isterseniz. Gloria Ramirez Neden Toxic Lady Olarak Bilinmektedir?
Kaynaklar ve ileri okumalar
- The Lady Macbeth effect – how physical cleanliness affects moral cleanliness. Yayınlanma tarihi: 6 Haziran 2008; Bağlantı: https://www.nationalgeographic.com/
- The Lady Macbeth effect – how physical cleanliness affects moral cleanliness. Yayınlanma tarihi: 5 Temmuz 2008; Bağlantı: https://www.nationalgeographic.com/
- The “Lady Macbeth Effect” Explains Why Bad People Wash Too Much. Yayınlanma tarihi: 25 Ekim 2018; Bağlantı: https://gizmodo.com/
- Zhong, C. (2006). Washing Away Your Sins: Threatened Morality and Physical Cleansing. Science, 313(5792), 1451-1452. DOI: 10.1126/science.1130726
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
