Kapı ziline bastığınız zaman kapının açılmasını beklersiniz. Bir meşrubat almak için otomatta ilgili düğmeye basmanız ile birlikte istediğiniz içeceği tüketme şansına sahip olursunuz. Hayatınız boyunca düğmelere basarak istediğinizi elde etmeye şartlanmış durumdasınız. Ancak gerçek şu ki etrafımızda aslında hiçbir işe yaramayan bir çok düğme de mevcuttur. Bu düğmeler hiçbir işe yaramasa da var olmaları kontrol yanılsamasına hizmet eder.
Hiç yaya geçidinde yaya geçişi düğmesine basıp bunun gerçekten işe yarayıp yaramayacağını merak ettiniz mi? Veya asansörün “kapıyı kapat” düğmesine basıp bunun aslında etkisi olmayacağından şüphelendiniz mi?
Eğer cevabınız evet ise yalnız değilsiniz. Dünya gerçekten de bu tip düğmelerle doludur. Bu düğmelere bazen “plasebo düğmeleri” de denir. Düğmeler normal düğmelere çok benzeseler de aslında sadece kontrol yanılsamasına hizmet ederler.
Kontrol Yanılsaması Nedir?
Hepimiz hayatlarımızı kontrol etmek, afetlerden ve krizlerden kaçınmak için çabalarız. Başımıza gelen her şeyi her zaman kontrol edemeyeceğimizi bilsek bile bunun olası olduğunu düşünmek kendimizi güvende hissetmememizi sağlar. Ayrıca çoğu insan olumlu olayları yaşama olasılıklarının diğerlerinden daha yüksek olduğunu düşünür. Bu iyimserlik önyargısı olarak adlandırılan bir durumdur.
Bunun sonucunda etrafımızda tam tersi onlarca hatta yüzlerce örnek olmasına rağmen iyi bir işe girme, mutlu bir evlilik yapma ve ileri bir yaşa kadar sağlıklı yaşama olasılığının diğerlerinden daha fazla olduğuna inanırız. Olumsuz bilgilere göre olumlu bilgilere daha dikkat ederiz; üzücü olaylardan çok mutlu olayları daha çok hatırlarız. Bu iyimserlik önyargısı kontrol yanılsamasına katkıda bulunur.
İlk defa 1975 yılında Ellen Langer tarafından yayımlanan “The Illusion of Control” adlı makalede tanımlanan kontrol yanılsaması, insanların olayları kontrol etme yeteneklerini abartma eğilimidir. Bir şey tesadüf eseri olsa bile, kontrol sahibiymiş gibi davrandığımız durumlarda ortaya çıkar.
Kontrol yanılsaması ile ilgili bir sorun, bu düşünce biçiminin bazı batıl inançlı davranışlar veya ritüelleri de desteklemelisiniz. Bir takım taraftarıysanız ve tuttuğunuz takımın sizin her kırmızı tişört giydiğinizde kazandığını biliyorsanız, takımın galibiyeti ile giydiğiniz tişörtün rengini kolayca eşleştirebilirsiniz.
Sonucun tahmin edilemez olduğunu, hatta tamamen rastgele olduğunu bilirsiniz. Ancak yine de bu eyleminizle sonuçları etkilemeye çalışmaktan kendinizi alıkoyamazsınız. Ayrıca, birçok taraftar destekledikleri takım hakkında oyuncuların vuruş istatistikleri, bir koçun geçmişi vb. gibi mümkün olduğunca çok şey öğrenir. Bu ekstra bilgi, bir sonucu tahmin etme yeteneğimizi abartmamıza yol açar.
Araştırmalar, insanların arzuladıkları sonuç gerçekleştiğinde, onu kontrol edenin kendileri olduğuna inanma eğiliminde olduklarını bize defalarca göstermiştir. Ayrıca kontrol yanılsaması pozitif kişilik sahibi bireylerde daha yoğundur. Tam tersine depresif kişiler ise her türlü olumsuz olayda kontrol yetilerinin olmadığından yakınırlar.
Hiçbir işe yaramıyorlarsa neden düğmeleri etrafta tutuyoruz?
Yaya geçidi sinyalleri genellikle trafik yoğunluğu bugünkü seviyelere ulaşmadan önce yerleştirildi ve zamanla trafik ışıklarının karmaşık koordinasyonunu engellemeye başladı. Ancak işlevleri, otomatik ışıklar veya trafik sensörleri gibi daha gelişmiş sistemler tarafından devralınırken, fiziksel düğmeler daha fazla masrafla değiştirilmek yerine muhafaza edildi.
Plasebo düğmeleri batıl inançlara veya eski ritüellere çok benzer. Bir sonuç umuduyla bir şey yaparsınız – sonucu elde ederseniz, batıl inancı korursunuz. Ancak hiçbir işe yaramasa da, plasebo düğmelerinin hayatlarımız üzerinde bir olumlu etkisi vardır. Çünkü hissettirdikleri kontrol yanılsaması sayesinde, alternatifin hiçbir şey yapmamak olduğu durumlarda, yapacak bir şeyimiz olur. (Bu da insanların asansör çağrı düğmesine zaten yanıyorken neden bastıklarını açıklar).
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Cowley, E., Briley, D. A., & Farrell, C. (2015). How do gamblers maintain an illusion of control? Journal of Business Research, 68(10), 2181-2188. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2015.03.018
- Langer, E. J. (1975). The illusion of control. Journal of Personality and Social Psychology, 32(2), 311-328. https://doi.org/10.1037/0022-3514.32.2.311
- Glass, D. C., Reim, B., & Singer, J. E. (1971). Behavioral consequences of adaptation to controllable and uncontrollable noise. Journal of Experimental Social Psychology, 7(2), 244-257. https://doi.org/10.1016/0022-1031(71)90070-9
- Lopez-Gonzalez, H., Estévez, A., & Griffiths, M. D. (2017). Controlling the illusion of control: A grounded theory of sports betting advertising in the UK. International Gambling Studies, 18(1), 39-55. https://doi.org/10.1080/14459795.2017.1377747
- Toneatto T. Cognitive psychopathology of problem gambling. Subst Use Misuse. 1999 Sep;34(11):1593-604. doi: 10.3109/10826089909039417. PMID: 10468110.
- Illusion of control: Why the world is full of buttons that don’t work. Yayınlanma tarihi: 3 Temmuz 2018. Kaynak site: CNN. Bağlantı: Illusion of control: Why the world is full of buttons that don’t work
Matematiksel
