1845-1852 yılları arasındaki İrlanda Patates Kıtlığı sırasında yaklaşık bir milyon insan hayatını kaybederken, iki milyon kişi ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.
İrlanda patates kıtlığına neden olan Phytophthora infestans patojeninin kaynağını belirlemek için yapılan genetik bir araştırma, uzun süredir tartışma konusu olan bu soruya nihayet yanıt verdi. Araştırmacılar, bu yıkıcı mikroorganizmanın, Andes Dağları’nda ortaya çıktığını doğruladı. Ancak bu haberin neden önemli olduğunu anlamanız için öncelikle süreci anımsanız gerekiyor.
İrlanda Patates Kıtlığı Öncesi Durum Nasıldı?
Sanayi Devrimi’nin şekillenmesinde yalnızca buhar makineleri ve yeni üretim teknikleri değil, aynı zamanda patates ve şeker gibi gıdalar da kritik bir rol oynadı. Bu besinler, sanayi toplumunun yeni iş gücü için ucuz ve besleyici bir kaynak sağladı. Özellikle fabrikalarda uzun saatler boyunca çalışan işçiler için patates, ekonomik ve kolay ulaşılabilir bir besin maddesi haline geldi.
Sanayileşmenin merkezi olan Britanya’da, ülkenin geleceğinin tarıma mı yoksa sanayiye mi dayanacağı uzun yıllar tartışma konusu oldu. Ancak 1845 yılında patlak veren İrlanda Patates Kıtlığı, bu tartışmaları sona erdirerek sanayileşmenin kaçınılmaz bir gerçek olduğunu gösterdi.
Avrupalılar, patatesle ilk kez 1530’lu yıllarda, İspanyol fatihlerin Güney Amerika’nın batı kıyılarındaki İnka İmparatorluğu’nu ele geçirmesiyle karşılaştılar. İnkalılar için patates, mısır ve fasulye ile birlikte temel bir besin kaynağıydı.
1600’lü yılların başlarından itibaren Avrupa’nın farklı bölgelerinde patates tarımı küçük ölçeklerde yapılmaya başlandı. Ancak patates, başlangıçta insanlar tarafından yaygın olarak tüketilmedi. Biçimsiz görünümü ve toprak altında yetişmesi gibi nedenlerle Avrupa toplumunda temkinli karşılandı.
Öyle ki, 17. yüzyılın başlarında patatesin yalnızca hayvan yemi olarak kullanılması gerektiği düşüncesi yaygındı. Ancak zamanla yoksul halk, özellikle İrlanda ve İngiltere gibi bölgelerde patatesi temel bir gıda maddesi olarak benimsemeye başladı.
17. yüzyılın yüzyılın sonlarına gelindiğinde, Avrupa’daki tarımsal üretimde gözle görülür bir artış yaşanmasına rağmen, bu yükseliş hızla büyüyen nüfusun gıda ihtiyacını karşılamakta yetersiz kalmaya başladı. Bu sorun, en belirgin şekilde İngiltere’de kendini gösterdi. O dönemde İrlanda da, Büyük Britanya’nın bir kolonisi konumundaydı.
1840’lı yılların başlarında İrlanda’dan İngiltere’ye yapılan tarımsal ihracat, İngiltere’nin toplam gıda ihtiyacının altıda birini karşılıyordu. Yani İrlandalı çiftçiler, kendi açlıklarını göze alarak İngiltere’yi beslemeye devam ediyordu. Ancak 1845 yılında, daha önce bilinmeyen bir hastalığın patates tarlalarını kasıp kavurması, tarihe Büyük Kıtlık olarak geçecek bir felaketin başlangıcı olacaktı.
İrlanda Patates Kıtlığı Neden Çıktı?
Büyük Kıtlık, Phytophthora infestans adlı mantar benzeri bir organizmanın (patates mildiyösü) hızla yayılmasıyla başladı. Bu hastalık, patates bitkisinin hem yapraklarını hem de toprak altındaki yumrularını etkiledi. Bitkilerin yaprakları aniden soldu ve çürümeye başladı. Toprağın altındaki patatesler ise kararmış, yumuşamış ve yenilemez hale geldi.
Bu hastalık, 1845 yılında İrlanda’daki patates mahsulünün yarısını yok etti. Sonraki yedi yıl boyunca ülkenin patates üretiminin yaklaşık dörtte üçünü mahvetti. Patatese bağımlı olan İrlanda için bu felaket, halkın büyük bir kısmının açlığa sürüklenmesi anlamına geliyordu.
Büyük Kıtlık, yalnızca yiyecek kıtlığına neden olmadı, aynı zamanda hastalık salgınlarını da beraberinde getirdi. Özellikle kırsal bölgelerde, zayıf sağlık koşulları nedeniyle ölümler hızla arttı.
Kıtlığın en yıkıcı etkisi, İrlanda nüfusunun dramatik bir şekilde azalması oldu. Yaklaşık bir milyon insan açlıktan ya da hastalıklardan hayatını kaybetti. Bir o kadar insan da göç etmek zorunda kaldı. Çoğu Amerika Birleşik Devletleri’ne ve Kanada’ya yöneldi.
1844 yılında yaklaşık 8,4 milyon olan İrlanda nüfusu, 1851 yılına gelindiğinde 6,6 milyona düştü. Kıtlıkla başlayan göç dalgası, sonraki yıllarda da devam etti. İrlanda nüfusu eski seviyelerine hiçbir zaman tam anlamıyla ulaşamadı.
Patates kıtlığının etkileri yalnızca İrlanda ile sınırlı kalmadı. Hastalık, iki yıl boyunca birçok bölgede patates üretimini yok etti. Ancak Avrupa’nın farklı ülkelerinde çeşitli patates türlerinin yetiştirilmesi sayesinde hastalığın etkileri daha az oldu. Oysa İrlanda, yalnızca tek bir patates türüne bağımlı olduğu için bu felakete karşı savunmasız kaldı.
İrlanda Patates Kıtlığının Sonuçları Ağırdı
Bu olay, tek bir tarım ürününe bağımlılığın yaratabileceği büyük tehlikeyi tüm dünyaya gösterdi. İrlanda Patates Kıtlığı, milyonlarca insanın hayatını, göç hareketlerini ve hatta siyasi dengeleri etkileyen büyük bir tarihsel dönüm noktası oldu.
Patates mildiyösü günümüzde de ciddi bir sorun olmaya devam ediyor. Küresel çapta yıllık yaklaşık 6,7 milyar dolarlık zarara neden oluyor. Bazı yabani patates türlerinden alınan genlerle patojene karşı dayanıklı patates türleri geliştirilse de, P. infestans’ın mutasyona uğrayarak bu direnci aşabilmesi büyük bir zorluk yaratıyor.
Patojenin kökeninin Andes Dağları olduğunu öğrenmek, bölgedeki patates çeşitliliğinin direnç kaynakları barındırabileceğine dair umutları artırdı. Ancak iklim değişikliği, And Dağları’ndaki yüksek rakımlı bölgelerde daha fazla kuraklığa yol açtığından, bu doğal patates türlerinin yok olma riskiyle karşı karşıya olduğu belirtiliyor. Bu da, potansiyel direnç kaynaklarını kaybetmeden önce bu türler üzerinde kapsamlı genetik çalışmalar yapılması gerektiğini gösteriyor.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Irish Potato Famine; Yayımlanma tarihi: 17 Ekim Bağlantı: https://www.history.com/
- Coomber AL, Saville AC, Carbone I, Martin M, Bieker VC, Ristaino JB. A pangenome analysis reveals the center of origin and evolutionary history of . Phytophthora infestans and 1c clade species. PLoS One. 2025 Jan 24;20(1):e0314509. doi: 10.1371/journal.pone.0314509. PMID: 39854309; PMCID: PMC11760636.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
