Avrupalı ülkeler küresel imparatorluklar inşa etmede birbiriyle yarış halindeyken besin, insanlık tarihinde büyük bir değişime yol açmıştı. Günümüzde Sanayi Devrimi’nin temelinin atılmasında şeker ve patatesin en az buhar makinesi kadar etkisi olduğunu görüyoruz. Çünkü şeker ve patates, sanayi döneminin yeni fabrikalarında çalışan işçiler için ucuz besin anlamına geliyordu.
Bu sürecin ilk başladığı yer olan Britanya’da, ülkenin geleceğinin tarıma mı yoksa sanayiye mi dayanacağı üzerine yapılan hararetli tartışmalar 1845 yılındaki İrlanda Patates Kıtlığı sonucunda çözüme kavuşacaktı.
Avrupalıların patatesle ilk karşılaşmaları, İspanyol fatihlerinin Güney Amerika’nın batı kıyısı boyunca uzanan İnka İmparatorluğu’nun fethine giriştikleri 1530’lu yıllara rastlar. Patates, İnka halkının beslenmesinde, mısır ve fasulyenin yanında temel bir besin maddesiydi.
1600 yılı itibariyle patates Avrupa’nın birkaç farklı noktasında küçük ölçekte ekilmeye başlanacaktı. Ancak patates bir anda insanların sofralarını işgal etmedi. Biçimsiz görünümü, bunun en önemli nedenlerinden biriydi. Sonucunda 17. yüzyılın başlarında patatesin hayvanlar için uygun bir yem olduğu görüşü hâkim olacaktı.
Diğer taraftan patates, toplumun en fakir kesimlerince de tüketilen bir besin maddesiydi. İlk olarak İrlanda’da sonra da İngiltere, Fransa, Felemenk Krallığı, Almanya’nın Ren Nehri çevresindeki bölge ile Prusya’nın bazı yerlerinde patates, zaman içinde yoksullar arasında temel besin maddesi olarak yaygınlık kazanmaya başladı. Patates yemekten başka seçeneği kalmayan insanlar, kısa sürede patatesin hiç de fena bir besin maddesi olmadığını keşfedeceklerdi.
Patates Kıtlığı Öncesindeki Süreç
17. yüzyılın sonuna gelindiğinde, Avrupa’nın tarımsal üretkenliğindeki ani yükseliş, artan nüfusun ihtiyaçlarını karşılayamaz bir hale geldi. Bu sorun, kendisini en açık haliyle İngiltere’de gösteriyordu. İrlanda, 20. yüzyılın başlarındaki bağımsızlık savaşına kadar Büyük Britanya’nın bir kolonisi idi. İkisi birlikte Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı olarak bilinmektedir.
Lordlar Kamarası (House of Lords), Birleşik Krallık parlamentosunun üst kamarasıdır. Üyeleri “lord” unvanını taşır. Avam Kamarası (House of Commons) ise üyeleri seçimle işbaşına gelen milletvekillerinden oluşan alt meclistir. İrlanda’nın her iki kamarada da temsilcileri vardı. Ancak bu kişilerin büyük bölümü İngiliz kökenli toprak sahiplerinden oluşuyordu.
Kıtlığın başlangıcından önce patates, toprak sahibi soylular tarafından İrlanda’ya getirildi. Ülkede patatesin yalnızca bir çeşidi (İrlandalı Lumper) yetiştirilmekteydi. Buna rağmen, özellikle soğuk kış aylarında, kısa sürede patates yoksulların temel gıdası haline geldi. Kısa sürede her gün 40 ila 60 patates tüketmeye başladılar.
1840’lı yılların başlarında, İrlanda’dan yapılan ithalat İngiltere’nin besin ihtiyacının altıda birlik bir bölümünü karşılıyordu. Yani İrlandalı çiftçiler karınlarının doyması pahasına İngiltere’yi besliyordu. Ancak 1845 yılında, daha önce bilinmeyen bir hastalıktan kaynaklanan kıtlık, her şeyi değiştirecekti.
İrlanda Patates Kıtlığı Neden Çıktı?
Büyük Açlık olarak da bilinen İrlanda Patates Kıtlığı, 1845’te Phytophthora infestans (Patates mildiyösü) adı bir organizmanın İrlanda’da hızla yayılmasıyla başladı. Toprak altındaki yumru kökler çürürken eş zamanlı olarak patateslerin bitki kısımları solmaya başladı.
Hastalık, o yıl patates mahsulünün yarısını ve sonraki yedi yıl boyunca da mahsulün yaklaşık dörtte üçünü mahvetti. Bu nedenle hastalık, İrlanda ve nüfusu üzerinde feci bir etki yarattı. Yıkımın boyutu, Kara Ölüm’den bu yana Avrupa’nın bazı yerlerinde emsali görülmeyen bir düzeydeydi. İnsanlar sadece açlıkla değil, hastalıklarla da boğuşmak zorunda kalmıştı.
İrlanda’da kıtlık sonucunda açlıktan ölen ya da kıtlığın hemen sonrasında ortaya çıkan hastalıklardan kırılan insan sayısı bir milyon civarındaydı. Yine bir o kadar insan ise kıtlıktan kaçma amacıyla, çoğu Amerika’ya olmak üzere, göç etmek durumunda kalmıştı. 1844’te yaklaşık 8,4 olan İrlanda nüfusu, 1851’de 6.6 milyona düştü. Hatta bugün bile İrlanda kıtlık öncesi nüfusuna tekrar ulaşamadı. Sonucunda kıtlık zamanı başlayan göçler, sonrasında da devam etti.
Patateste görülen bu mantar hastalığı sonrasında kıta Avrupa’sına da sıçradı. Bunun sonucunda iki yıl boyunca hiçbir yerde yiyecek patates bulunmadı. Bu hastalığın etkileri, çok çeşitli farklı patateslerin yetiştirilmesi sayesinde birçok ülkede büyük ölçüde iyileştirilecekti. Ancak İrlanda sadece bir türe, İrlanda Lumperine bağımlılığı nedeniyle bu duruma karşı savunmasız kaldı.
İrlanda Patates Kıtlığının Sonuçları Ağırdı
Tarihçilerin vardığı sonuca göre meseleleri daha da karmaşık hale getiren şey, İrlanda’nın felaket sırasında gıda ihraç etmeye devam etmesiydi. Yaşanan felaketin boyutu, 1845 yılının sonlarına doğru gözle görülür bir hal almaya başlayacaktı. Zamanın İngiltere Başbakanı Sir Robert Pee dışarıdan tahıl ithal ederek İrlanda’daki sorunu çözmek istemişti.
Ancak yurtiçinde üretilen tahılın fiyatını yüksek tutmak amacıyla böylesi bir ithalata yasalar ile ağır vergiler uygulanmaktaydı. Bu yasalar yerli üreticiler, ucuz ithalata karşı korumak amacı ile vardı. “Tahıl Yasaları” (The Corn Laws) olarak bilinen yasalar, uzun soluklu bir tartışma yaratacaktı. Toprak sahipleri yasaların olduğu gibi kalmasını istiyordu. 1846 yılının Mayıs ayında parlamentoda yapılan oylama ile Tahıl Yasaları yürürlük- ten kaldırılacaktı.
Patates Kıtlığında ve sonrasındaki rolü, İrlanda’nın yoksullarının kötü durumunu görmezden gelip gelmedikleri, günümüzde hâlâ tartışılıyor. Tony Blair, İngiltere Başbakanı olarak görev yaptığı sırada 1997’de bir bildiri yayınladı. İrlanda’dan Birleşik Krallık hükümetinin o sırada krizi ele alış biçimi nedeniyle resmi bir özür diledi.
2013 yılında yapılan araştırmada, patates kıtlığını tetikleyen hastalık tespit edildi. Avrupa ve ABD’den moleküler biyologlar, 120 ila 170 yaşında olmalarına rağmen birçok bozulmamış DNA parçasına sahip olan kuru bitkilerden patojeninin yayılımını yeniden yapılandırdılar. Bunun sonucunda HERB-1 adlı bitki patojeni, İrlanda patates kıtlığının nedeni olarak kabul edildi.
Yazının devamında göz atmak isterseniz: Garip Ama Gerçek: Dünyadaki En Büyük Organizma Bir Mantardır
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Irish Potato Famine; Yayımlanma tarihi: 17 Ekim Bağlantı: https://www.history.com/
- Irish Potato Blight Originated in South America; yayınlanma tarihi: bağlantı: https://www.livescience.com/
- So THIS is what caused the Irish potato famine. Scientists finally identify unique pathogen that caused the blight. Yaınlanma tarihi: 21 Mayıs 2013; bağlantı: https://www.dailymail.co.uk/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
