2023 yılı Haziran ayında vizyona giren Indiana Jones and the Dial of Destiny (Indiana Jones ve Kader Kadranı) filminde emekliliğe hazırlanan Harrison Ford’u yani Indiana Jones’u son bir maceranın içinde görüyoruz. Kendisi bu filmde Kader Kadranı adı verilen ve tarihin gidişatını değiştirebilecek antik bir nesnenin peşinde düşüyor. Kader kadranı dense de filmde nesneden Arşimet Kadranı olarak da bahsediliyor.
Her ne kadar film çok olumlu eleştiriler almasa da ( spoiler vermeyeceğiz) izleyenlerin aklına bir soru takılmış olması olasıdır. Filmde kader kadranı diye bahsedilen cihazın zamanda yolculuğa imkan tanıdığını görüyoruz. Bir de cihazdan bahsedilirken Arşimet adı geçiyor.
Sonucunda Arşimet‘in (Archimedes), antik dünyanın bir dehası ve tarihin şahit olduğu en büyük matematikçilerden, mühendislerden birisi olduğunu biliyoruz. Ayrıca kendisinin adı günümüzde antik dünyanın çeşitli “süper silahlarını” icat etmesi ile anılmaktadır. Kendisinin MÖ 213’te Romalıların başlattığı kuşatmaya karşı memleketi Syracuse’un savunmasında önemli bir rol oynadığını ve bu esnada şehrin ele geçirilmesini geciktirecek etkili savaş makineleri yaptığını da biliyoruz.
Ayrıca kendisinin Yunanistan’ı işgal etmeye çalışan Roma gemilerini çok sayıda ayna (veya tek bir devasa ayna) aracılığıyla güneş ışığını odaklayarak bir “ölüm ışını” yarattığı da söylenir. (Mythbusters, bir geminin sadece aynalar kullanılarak yakılıp yakılamayacağını anlamak için üç bölüm ayırdı. Her üç bölümde de efsane mantıksız ilan edilecekti.) Sonucunda tüm bunları yapan bir dehanın Kader Kadranı adı verilen mekanizmayı yapması mümkün mü?
Kader Kadranı diğer adıyla Antikythera mekanizması nedir?
Indiana Jones ve destansı serinin son filminin önerdiğinin aksine, Antikythera mekanizması sizi zamanda geriye götürmez. Ancak bu mekanizma gerçektir. Antikythera mekanizması sadece gerçek değil, aynı zamanda “akıllara durgunluk veren” bir mekanizmadır. Astronomik hesaplamalar yapma yeteneği nedeniyle bazen dünyanın en eski bilgisayarı olarak da adlandırılan, ayakkabı kutusu büyüklüğünde bir cihazdır.
Keşif hikayesi de Kaderin Kadranı filmindekini andırmaktadır. Cihaz 1900 yılında Yunanistan’ın Antikythera adası açıklarında tesadüfen erişilen bir gemi batığında bulunmuştu. Başlangıçta tüm ilgi bulunan heykeller ve diğer şeylere odaklandığından bu gizemli nesne çok ilgi görmese de mekanizma zaman içinde ilgili çekmeyi başaracaktı.
Günümüzde bu mekanizmanın yaklaşık 2.200 yıl önce inşa edildiğini biliyoruz. Araştırmacılar, makinenin bir zamanlar hem ön hem de arka tarafında takvim kadranları ve yazılar bulunan dikey dikdörtgen bir kasanın içinde bulunduğu tahmin ediyor. Makinenin bir tarafındaki manuel krank, kadranları hareket ettiren dişlileri döndürüyordu. Böylece onu kullanan herkes belirli bir günde güneşin ve ayın kesin konumunu belirleyebilirdi.
Dişli çarklardan en büyüğü güneşin hareketini temsil ediyordu. Çarkın bir dönüşü bir güneş yılına karşılık geliyordu. Birinci çarka bağlı diğer çark ise Ay’ın hareketini gösteriyordu. Mekanizma aynı zamanda ay ve güneş tutulmalarının ne zaman olacağını da gösteriyordu.
Antikythera mekanizmasını Arşimet mi yaptı?
Kader Kadranı filmi Arşimet’in bu mekanizmanın mucidi olduğunu iddia ediyor. Aslında mekanizmayı kimin yapmış olabileceği gerçekte de bir tartışma konusu. Bir çok kişiye göre böyle karmaşık bir mekanizmayı yapan kişi Arşimet olmalıdır. Arşimet M.Ö. 300 civarında Sicilya’daki Sirakuza’da yaşamıştı. Antikythera mekanizmasının batık bir Roma gemisinden bulunduğu düşünülünce kurgu uyuşuyor.
Ancak kimi uzmanlar da konuya şüpheci yaklaşıyor. Aslında şüpheci olmak için de makul bir sebepleri var. Yapılan tarihlendirme çalışmaları sonucunda bu cihazı taşıyan geminin MÖ 70 ile 60 yılları arasında battığını biliyoruz. Cihazın kendisi de MÖ 200 ila 60 yılları arasına tarihleniyor. Bu durumda, Arşimet bu mekanizmayı yapmak için birkaç yüzyıl erken yaşamış gibi gözüküyor.
Ancak bir şey daha var. Antikythera’nın bir Arşimet icadı olmadığını düşündüren şeylerden birisi de Romalı Cicero tarafından yazılan notlar. Cicero, M.Ö. birinci yüzyılda bir yazar ve politikacıydı. Antikythera’ya oldukça benzeyen cihazların açıklamalarını kaleme almış ancak makinelerin nasıl çalıştığına dair herhangi bir bilgi vermemişti.
Cicero yazılarından birinde göklerin hareketlerini göstermek için dönen kürelerden bahseder. Ancak bu cihazın da MÖ 1. yüzyılda Rodos’ta yaşayan Posidonius adlı filozof ile ilişkili olduğu ekler. Teori, cihazın Rodos’taki bir atölyede, belki de Posidonius’un atölyesinde, belki de kuzey Yunanistan’da yaşayan zengin bir alıcının siparişi olarak yapıldığı ve gemi battığında Rodos’tan kuzey Yunanistan’a gönderildiği yönünde.
Cicero yazılarında ayrıca başka bir cihaz hakkında da bilgi verir ve bunun efsanevi Arşimet tarafından yapıldığını söyler. Belki de bahsedilen aynı makinedir. Fikir babasının Arşimet olması ve daha sonraları böyle bir cihazın geliştirilmesi de olasıdır. Kesin doğruları elbette bilmemize imkan yok.
Filmde neden kader kadranı olarak Antikythera mekanizması kullanıldı?
Günümüzde bu cihaz hakkında çok fazla şey öğrendik. Ancak hala cevap veremediğimiz bazı sorular var. Dalgıçlar yaklaşık 2012’den bu yana Antikythera gemi enkazına geri dönüyor. Bulmayı çok isteyecekleri şeylerden biri bu mekanizmanın daha fazla parçası ya da buna benzer daha fazla cihazdır. Bu sayede ön kadranın tam olarak nasıl çalıştığı ve neyi gösterdiği konusunda net cevaplara sahip olacağız. Cihaz hakkındaki gizem devam ettiği için de bir macera filminde kullanılması aslında çok da şaşırtıcı gelmiyor.
Bu mekanizmanın bize kanıtladığı şey antik dünyada insanların neler yapabileceği konusunda henüz çok az şey bildiğimizdir. Sonucunda çok az şey hayatta kalmıştır, kalsalar da henüz daha bulunmamıştır. Bu veya benzer mekanizmalar var mı? Varsa daha fazlasını yapabilir mi? Kim bilir?
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Fact-checking ‘Indiana Jones and the Dial of Destiny’: Is the Antikythera mechanism real? Yayınlanma tarihi: 2 Temmuz 2023. Kaynak site: USA Today.Bağlantı: Fact-checking ‘Indiana Jones and the Dial of Destiny’. Is the Antikythera mechanism real?
- The Real History Behind the Archimedes Dial in ‘Indiana Jones and the Dial of Destiny’. Yayınlanma tarihi: 28 Haziran 2023. Kaynak site: Smithsonianmag. Bağlantı: The Real History Behind the Archimedes. Dial in ‘Indiana Jones and the Dial of Destiny’
- Freeth, T., Higgon, D., Dacanalis, A. et al. A Model of the Cosmos in the ancient Greek Antikythera Mechanism. Sci Rep 11, 5821 (2021). https://doi.org/10.1038/s41598-021-84310-w
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
