İznikli Hipparkhos Neden Trigonometrinin Babası Olarak Kabul Edilir?

Anadolu’nun Nikea (İznik) kentinde, MÖ 190 yılında dünyaya gelen Hipparkhos, antik çağların en büyük astronomik gözlemcilerinden biridir. Kendisi coğrafya ve matematikte birçok ilerici adım atmıştır. Lise yıllarında öğrendiğimiz trigonometrinin bugün bildiğimiz halini almasında da katkısı büyüktür.

Erken yaşamı hakkında bildiklerimizin çoğu onun hakkında yazılan kitaplardan gelir. Genellikle otururken ve bir dünyaya bakarken tasvir edilen görüntüsü, birçok sikkede yer alır. Bu onun yaşadığı dönemde büyük ilgi gördüğünün önemli bir kabulüdür. Hayatının çoğunu Yunanistan’ın Rodos adasında yaşadığı ve çalıştığı anlaşıldığı için Rodoslu Hipparkhos olarak da bilinmektedir.

Hipparkhos görünüşe göre bolca seyahat etti ve kapsamlı bir şekilde yazdı. Gökcisimlerini gözlemlemeye doğduğu şehirde başladı. İskenderiye’ye giderek, İskenderiye kütüphanesinin zengin kaynaklarını kullandı. Bu sayede de matematik ve astronomi konularındaki çalışmaları inceleme fırsatı buldu.

Sonrasında da en az 35 yıl boyunca gökleri gözlemlediği Rodos adasına taşındı. Orada teleskopların gelişimine kadar 1.800 yıl boyunca kullanılacak olan, gökyüzünü çıplak gözle gözlemlemek için kullanılan aletlerin çoğunu icat etti. Hipparkhos’un şüphesiz en önemli icadı “usturlap” olmuştur.

Hipparkhos ve Astronomi

Hipparchus çıplak gözle görülen gökyüzündeki yıldızların haritasını çıkardı. Onun bu yıldız haritalarının uzun zaman boyunca kayıp olduğunu düşünüyorduk. Ancak yakın zamanda bu haritaları bir ortaçağ el yazmasının sayfaları arasına gizlendiğini öğrendik. Araştırmacılar eski yıldız haritasını ortaçağ el yazması Codex Climaci Rescriptus’ta buldular.

Bilinen en eski yıldız haritası MS ikinci yüzyılda Mısır İskenderiye’deki yıldızların haritasını çıkaran ve Dünya’yı evrenin merkezine yerleştiren astronom Claudius Ptolemy’ye aitti. Ancak Ptolemy, haritasını Hipparchus’un yaratmasından 300 yıl sonra çizmişti. Yeniden keşfedilen yıldız haritasının Hipparkhos tarafından çizildiğinden kesin olarak emin olmak zor olsa da, araştırmacılar keşfi yine de büyüleyici olarak kabul edeceklerdi.

Hipparkhos’un ayrıca, Pergeli Appolonios tarafından ortaya atılmış bir düşünceden yola çıkarak, en dışta yıldızların yer aldığı bir küre ve onun içinde gezegen kürelerinin yer aldığı ve çevrelerinde dönmekte olan bir yörünge sisteminin bulunduğu evren modeli tasarladığı da bilinmektedir. Ayın ve güneşin yeryüzüne uzaklıklarını hesaplamaya yönelik çalışmalar da yapan Hipparkhos, dış merkezli ve çember merkezli modelleri kullanarak geometri aracılığıyla Ay’ın ve Güneş’in hareketlerini açıklamaya çalıştı.

Hipparkhos ve Matematik

Antik Çağ gökbilimcileri içerisinde onu farklı kılan aslında gözlemci yönünü ciddi bir biçimde geometri ile desteklemesi idi. Ayrıca en büyük aşkı matematikti ve bugün kabul ettiğimiz bir dizi fikre öncülük etti. Özellikle Babillilerin altmış tabanlı sayı sistemlerine dayanarak kullandıkları çemberin çevresinin 360 dereceye, 1 derecenin 60 dakikaya, 1 dakikanın da 60 saniyeye bölündüğü bilgisini Antik Yunan matematikçilere tanıttı. Hipparkhos, aynı zamanda çalışmalarını aktardığı on iki ciltlik bir eser yazmıştır.

Modern trigonometri anlayışımız, gök cisimlerinin gece gökyüzündeki hareketini inceleyen eski Yunan astronomlarına kadar uzanır. Ancak okullarda öğrendiğimiz trigonometrinin ilk izleri karşımıza Hipparkhos’un çalışmalarında çıkar. 

Trigonometriyi ilk o icat etmedi ancak bugün kullandığımız biçime o dönüştürdü. Hipparkhos açıların yaylarla değil kirişlerle ölçülmesi gerektiğini ileri sürmüştü. Ancak en büyük sorunu kirişlerin uzunluğunun hesaplanmasıydı. Bu amaçla kirişler tablosu hazırlamış ve bunu sistematik olarak kullanmıştır. Kirişler tablosundaki değerler günümüzde kullandığımız sinüs fonksiyonunun değerlerine yaklaşık olarak denk gelmektedir.

Hipparkhos, yüzünüzü gökyüzüne her çevirdiğinizde hatırınıza gelmesi gereken, günümüze yön vermiş bir bilim insanı. Zamanın koşulları ile bunca tutarlı çalışmayı yapması da gerçekten ilham verici. Tüm bunların sonucunda kendisi günümüzde, en saygın antik Yunan astronomlarından biri olarak kabul ediliyor.

Son dönemlerde adını sıkça duyduğumuz Antikythera düzeneği, astronomik konumları hesaplamak için tasarlanan eski mekanik bir hesap makinesidir. Hipparkhos adı Arşimet ile birlikte bu mekanizmanın mucidi olarak düşünülmektedir.

Sonuç Olarak;

Hipparchos’un gökyüzünü ölçme çabaları ve matematik alanındaki çalışmaları onuruna, Avrupa Uzay Ajansı, 1989 yılında fırlattığı uydusuna HIPPARCOS adını verdi. Bu, gökyüzündeki yıldızların ve diğer gök cisimlerinin doğru ölçümü olan astrometriye odaklanan ilk görevdi. Uydu yörüngede dört yıl geçirdi. Görevden elde edilen veriler astronomi ve kozmolojinin birçok alanında kullanıldı.

Kaynaklar ve ileri okumalar:

• Mathematical Genius Hipparchus of Rhodes; Yayınlanma tarihi: 2 Haziran 2019; Bağlantı: https://www.thoughtco.com/
• Gysembergh, V., J. Williams, P., & Zingg, E. (2022). New evidence for Hipparchus’ Star Catalogue revealed by multispectral imaging. Journal for the History of Astronomy, 53(4), 383–393. https://doi.org/10.1177/00218286221128289
• Hipparchus of Nicea; Bağlantı: https://www.worldhistory.org/

Size Bir Mesajımız Var!

Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.

Matematiksel