19 Ekim 1752’de İtalya’nın Napoli yakınlarındaki Resina kasabasında, Vezüv Yanardağı çevresindeki bölgede kuyu kazan köylüler beklemedikleri bir şeyle karşılaştılar. Bu keşif bizi gizemi yüzlerce yıldır çözülemeyen Herculaneum papirüsleri ile tanıştırdı.
Papirüsler, günümüz Napoli’si ile Vezüv Yanardağı yakınında MS 79 yılının 24 Ağustos günü gerçekleşen volkan patlaması sırasında toprak altında kalmış olan Herculaneum adı verilen kentin harabelerinde yer alan bir villada bulunmuştu.
Papirüsler günümüzde Papirüs Villası ( Villa dei Papiri )olarak bilinen evin sahibine ait kişisel bir Roma kütüphanesinin bir parçasıydı ve muhtemelen kütüphanenin sahibi de Caesar’ın kayınpederiydi. Günümüzde kömürleşmiş odunsu öbekler gibi görünen bu papirüsler yanmış ve açılamayacak kadar kırılgan bir durumdaydı. Ancak içlerinde hangi bilgilerin olduğu da yüzyıllar boyunca süren bir merak konusu olacaktı.
Herculaneum’da Ne Olmuştu?
Vezüv Yanardağının MS 79 yılında patladığını ve Herculaneum ve Pompeii dahil bir dizi kentin yıkıldığını ve kül altında kaldığını biliyoruz. Tahminlere göre Pompei’de iki bini aşkın insan Herculaneum ve bölgedeki diğer kentlerde ise çok daha yüksek sayıda insan öldü.
Bu yerleşim yerlerinden bazıları Napoli körfezinin pahalı semtleriydi. Bu semtlerde Roma’nın zengin yurttaşlarının hafta sonları ve yaz aylarında kullanmak üzere inşa ettikleri evler yer alıyordu. Ancak Herculaneum şehrin üzerini tamamen kaplayan yaklaşık dokuz metre kalınlığındaki çamurun altında kalacaktı. Çamur seli Herculaneum’un büyük bölümünü korumuştu. Böylece alanda kazı yapan arkeologlar şehri MS 79 yılında nasıl kaldıysa öyle buldular.
Herculaneum Parşömenleri Neden Önemlidir?
18. yüzyılın ortalarında parşömenlerle ilgili araştırmalar başladığında, rulolar üzerinde çalışmaya çok da müsait değillerdi. Bilim insanları bu sorunu çözmek için pek çok şey denediler. Örneğin 1753 yılında, İtalyan rahip ve bilim insanı Antonio Piaggio, papirüsün dış katmanını yavaşça çekerek açan bir makine icat etti. Aslına bakarsanız yüzlerce Herculaneum papirüsü bu sayede açıldı. Aşağıdaki görselde onun yaptığı makinenin detaylarını görebilirsiniz.
Detayları da görseldeki gibiydi.
Piaggio’nun makinesi sonucunda açılan papirüsler şimdiye kadar iki buçuk asırlık bilimi besledi. Ancak her papirüsün bu biçimde açılması mümkün değildi. Bu nedenle de günümüzde 600’den fazla parşömen (çoğu Napoli’deki Ulusal Kütüphane’de, bir kısmı da Birleşik Krallık ve Fransa’da saklanıyor) sağlam ve açılmamış durumda. Villanın alt katlarında da henüz kazılmamış bölgeler mevcut. Bu nedenla daha fazla papirüs olması da mümkün.
Açılan papirüsler bu kütüphanede hangi bilgilerin yer aldığı konusunda da bize bilgi veriyor. Anladığımız kadarı ile Herculaneum kütüphanesi çoğunlukla Epikürcü felsefi eserler içermekteydi. Gadara doğumlu Yunan düşünür Philodemus (M.Ö. 110 – 30), Epikürcü bir filozof ve şairdi. Şu ana kadar açılan papirüslerde en çok onun yazıları yer alıyor.
Villanın sahibinin Julius Caesar’ın kayınpederi L. Calpurnius Piso Caesoninus olduğunu düşünmemizin nedeni de budur. Çünkü Philodemus’un aynı tarihlerde onun kişisel danışmanı olduğu bilinmektedir.
Ayrıca açılan papirüsler arasında Stoacı filozof Chrysippus’un eserlerinin yanı sıra Latince papirüsler de vardı. Tüm bunların neticesinde de Herculaneum kütüphanesindeki papirüslerin hepsinin önemli bilgiler barındırdığı düşünülmektedir. Sonuçta her yeni metin önemlidir çünkü mevcut bilgimizi daha doğru hale getirir.
Herculaneum Parşömenleri Nasıl Deşifre Edildi?
2009-2016 yılları arasında gerçekleştirdikleri çalışmalarda papirologlar (bu tür papirüs rulo ve parçalarını çalışan akademisyenler) daha önceden açılmamış ruloları açmadan bazı yazıları ayırt edebildiler. X ışınları kullanarak ve kömürleşmiş papirüs ile antik mürekkep arasındaki kontrasttan yararlanarak bir dizi harfi okuyabildiler. Ancak mevcut teknikler daha fazlasını öğrenmelerine imkan tanımamıştı. Ancak bu süreç yapay zekanın işin içine karışması ile değişecekti.
Vezüv mücadelesi ( Vesuvius Challenge) isimli proje, Silikon Vadisi yatırımcılarının desteğiyle Kentucky Üniversitesi’nden bilgisayar bilimcisi Brent Seales tarafından başlatıldı. Brent Seales ve ekibi, X-ışını bilgisayarlı tomografi (BT) taramalarını kullanarak papirüsleri sanal olarak açmak için yıllarını harcamıştı.
Yarışmanın ödülü 700.000 ABD Doları idi. Bu ödülü kazanmak için de rulo halindeki bir papirüsten dört veya daha fazla pasajı okumak gerekliydi. Ödüller aşamalar halinde idi. Öncelikle organizatörler, Nebraska-Lincoln Üniversitesi’nden Luke Farritor’un 4 santimetrekarelik bir papirüs parçasından 10’dan fazla karakter okuduğu için 40.000 dolarlık ‘ilk harf’ ödülünü kazandığını duyurdu.
Luke Farritor, bunun için Yunanca harfleri tespit eden bir makine öğrenme algoritması geliştirmişti. Ayrıca10 bin dolarlık bir ödül de, bir papirüs tomarındaki mürekkebi ve harfleri gören ilk kişi olan Casey Handmer’e verildi. Handmer’in çalışması Luke Farritor’un yapay zeka programının temelini oluşturmuştu.
Aslında bu bir başlangıçtı. 2024 Şubat ayında da üç öğrenciden oluşan bir ekip, 700.000 doları kazandı. Kazanan ekibin içinde Luke Farritor da vardı. Ekip sonunda makine öğrenimi algoritmalarını 2.000’den fazla karakterin şifresini çözecek şekilde eğitmeyi başarmıştı. Bu, büyük ödülü kazanmak için gerekenden fazlaydı.
Sonuç olarak
Aslında ekip parşömen metninin yaklaşık yüzde 5’ini çözdü. Bu çok fazla görünmese de içeriğinin ne ile ilgili olduğunun anlaşılması açısından yeterliydi. Sonuçlar hala inceleniyor olsa da içerik müzik ve yemek de dahil olmak üzere hayatın zevklerine dair felsefi bir tartışma gibi görünüyorlar. Ancak bilim camiasını asıl heyecanlandıran bu değil.
Sonucunda elimizde daha tam olarak ne yazdığını göremediğimiz için okumayı başaramadığımız yüzlerce papirüs var. Bu papirüslerdeki bilgilerin bazıları, antik dünyanın önemli dönemlerinin, felsefenin ve hatta bilimin tarihini tamamen yeniden yazma potansiyeli taşır. Mevcut teknoloji, Herculaneum papirüslerinin ve diğer eski metinlerin daha fazlasının okunmasına zemin hazırlayacaktır.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Marchant J. First passages of rolled-up Herculaneum scroll revealed. Nature. 2024 Feb;626(7999):461-462. doi: 10.1038/d41586-024-00346-8. PMID: 38316998.
- Behold! The First Readable Passages From The Charred Scrolls of Vesuvius. Yayınlanma tarihi: 9 Şubat 2024. Kaynak site: Science Alert. Bağlantı: Behold! The First Readable Passages From The Charred Scrolls of Vesuvius
- AI will let us read ‘lost’ ancient works in the library at. Herculaneum for the first time. Yayınlanma tarihi: 16 Şubat 2024. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: AI will let us read ‘lost’ ancient works in the library at. Herculaneum for the first time
- Buried by the Ash of Vesuvius. These Scrolls Are Being Read for the First Time in Millennia. Yayınlanma tarihi: Haziran 2018. Kaynak site: Smitsion Magazine. Bağlantı: Buried by the Ash of Vesuvius, These. Scrolls Are Being Read for the First Time in Millennia
- AI Reads Ancient Scroll Charred by Mount Vesuvius in Tech First. Yayınlanma tarihi: 17 Ekim 2023. Kaynak site: Scientific American. Bağlantı: AI Reads Ancient Scroll Charred by Mount Vesuvius in Tech First
- Bukreeva, I., Mittone, A., Bravin, A. et al. Virtual unrolling and deciphering of Herculaneum papyri by X-ray phase-contrast tomography. Sci Rep 6, 27227 (2016). https://doi.org/10.1038/srep27227
Matematiksel
