Neden milyarlarca insan sağlam bir telefonu varken hemen yeni çıkan bir modeli almak zorunda hisseder? Yada içeriği aynı iki kahveden pahalı olanı aldığımızda kaliteli bir tercih yaptığımızı düşündüren şey nedir? İhtiyaç ve istekler hangi noktada şekil değiştiriyor? Bu soruların cevabını almak için ekonomi, psikoloji ve sinirbilim birlikte çalışmaktadır. Bu da bizi Nöroekonomi – Nörofinans disiplinine götürecektir.
İngiliz yatırımcı ve CEO Jeremy Grantham, “Standart ekonomi teorisinin verimli, rasyonel insanları olsaydık, tüm sorunlarımızı çözebilirdik” demişti. Ne yazık ki günümüz sinirbilimi, Grantham’ın ütopyasının gerçekçi olmadığını kanıtlamıştır.
Sonucunda insanlar genellikle rasyonel ekonomik aktörler değillerdir. Aslında, insanın karar verme sürecinde irrasyonelliğin varlığı o kadar yaygındır ki, iktisat teorisyenleri son zamanlarda yeni bir disiplinler arası ekonomi ve psikoloji alanı yaratmışlardır. Buna davranışsal ekonomi denir. Davranışsal iktisatın en ileri noktasında, psikolojiyi nörolojiye genişleten nöroekonomi vardır.
1950’li yılların ortalarından itibaren ortaya atılan ekonomik modellerin dayandığı temel nokta insanların rasyonel birer canlı olmaları nedeniyle finansal piyasalarda yaptıkları işlemlerde de rasyonel hareket edecekleri biçimindeydi. Diğer bir deyişle, insanların faydalarını (yani mutluluk veya zevki) optimize etmek için tutarlı kararlar aldıkları varsayılıyordu.
Ancak matematiksel psikolog Amos Tversky ve meslektaşı Daniel Kahneman olaylara farklı bakmaya başladılar ve 1970 li yıllarda yaptıkları araştırmalar ile davranışsal ekonomi alanının kurulmasına neden oldular. Geleneksel ekonomiden farklı olarak, davranışsal ekonomi, insanların rasyonel olduğu varsayımını bir kenara atar. Aksine, insanların irrasyonel olduğunu, ancak güdülerimizi tanımlayabileceğimizi ve böylece kararlarımızı haklı çıkarabileceğimizi varsayar. Bunun neden böyle olduğunu incelemeyi amaçlar.
1900’lerin başından günümüze uzanan geçtiğimiz dönem beyin araştırmalarında bir beyin hücresi olan nöronun ön plana çıktığı laboratuvar çalışmalarının dönemi oldu. Beyin ile ilişkili her şey nöron faaliyetleri ile açıklanmaya çalışıldı. Bu süreç davranışsal ekonomi alanını da etkiledi. Sonucunda 1996 gibi yakın bir tarihte nöroloji de davranışsal ekonomiye dahil oldu ve nöroekonomi kavramı doğdu.
Nöroekonomi – Nörofinans Nedir?
Karar verme belki de hayatlarımızın en önemli kısmıdır. Sonucunda uyanık olduğumuz her dakikayı küçük ya da büyük karar vererek geçiririz. Ne yiyeceğimiz veya içeceğimiz gibi bazı kararlar temeldir ve hayatta kalmak için gereklidir. Ancak yatırımlarımız, emekliliğimiz, eğitimimiz ve oy kullanmamız gibi konularda aldığımız bazı kararlar daha karmaşıktır.
Bu nedenle inanların bu kararları tam olarak nasıl aldıklarını anlamak, onlarca yıldır farklı alanlardaki bilim insanlarını meşgul etmektedir. Bu alan, büyük ölçüde deneysel ve çok yeni olmasına rağmen, ekonomik aktörlerin nasıl karar aldığına dair bazı somut, kesin ve çığır açan sonuçlar üretmiştir.
Nöroekonomi’nin amacı, ölçülmesi mümkün olmayan bireysel tercih ve kararları etkileyen soyut faktörlerin belirlenmesi ve bu faktörlerin ekonomik davranışlara ne şekilde etki ettiğinin ölçülmesidir. Mevcut neoklasik ekonomi modelleri, belirli ekonomik kararlar da dahil olmak üzere belirli insan davranışlarını açıklayamaz. Nöroekonomi, sosyal, bilişsel ve duygusal faktörleri ekonomik karar alma sürecine dahil ederek ekonomik teorilerin doğruluğunu artırma olanağına sahiptir.
Nöroekonomi Ne Amaçla Kullanılmaktadır?
Yıllar boyunca ekonomistler kendi matematiksel tahmin modellerini oluştururken beyni bir “kara kutu” olarak ele almışlardı. Dolayısıyla tercih edilen ekonomik modeller matematiksel olarak çok zarifti; ancak çeşitli koşullar altında sistematik olarak başarısız olduğu gösterecekti.
Ancak son yirmi yılda ekonomide tercihlerin modellenmesine yönelik yaklaşım oldukça dramatik bir şekilde değişmeye başladı. Artık beynin temel mimarisini ve aslında nasıl seçim yaptığını anlıyoruz. Bu da kara kutuyu açmamıza ve gerçekçi seçim modelleri oluşturmamıza olanak tanıyor. İnsanların risk, ödül, kar, kazanç ve kayıplarla karşı karşıya kaldıklarında bunların beyin sinir sisteminde yarattığı etkilerin gözlenmesi ile insan davranışının anlaşılması daha olası hala geliyor.
Nöroekonomi aynı zamanda deneysel ekonomi alanıyla da yakından ilgilidir. Nöroekonomi araştırması büyük ölçüde insan veya hayvan deneklere bir veya daha fazla seçenek dizisinin sunulduğu gözlemsel çalışmalardan oluşur. Araştırmacılar, seçimler yapılmadan önce, seçimler sırasında ve/veya sonrasında çeşitli fizyolojik veya biyokimyasal değişkenleri ölçer. Bu süreçte de beynin farklı bölgelerindeki aktiviteyi gözlemlemek için manyetik rezonans görüntüleme (MRI) ve pozitron emisyon tomografisi (PET) taramaları ve hormon seviyelerini ölçmek için kan veya tükürük testleri gibi araçları kullanır.
Sonuç olarak
Konu ile ilgili yapılan çalışmaların devam ettikçe elde edilen bulguların politika, finansal piyasalar ve bireysel insanlar üzerinde etkileri olması muhtemeldir. Ancak bir dezavantajı, insanları ve onların karar verme mekanizmalarını aldatmak veya manipüle etmek için de kullanılabilmesidir. Günümüzde şirketlerin, ürünlerinin satışlarını artırmak için giderek daha fazla ilgili araştırmaları destekledikleri bilinen bir gerçektir.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Rangel A, Camerer C. Montague PR. A framework for studying the neurobiology of value-based decision making. Nat Rev Neurosci. 2008 Jul;9(7):545-56. doi: 10.1038/nrn2357. Epub 2008 Jun 11. PMID: 18545266; PMCID: PMC4332708.
- Koçaslan, G. (2010). Neuroeconomics: Bringing Neuroscience and Economics Together. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 9(3), 505-512.
- Neuroeconomics: Meaning, Overview, Areas of Study. Yayınlanma tarihi: 30 Kasım 2022. Kaynak site: Investopia. Bağlantı: Neuroeconomics: Meaning, Overview, Areas of Study
- Explainer: neuroeconomics, where science and economics meet. Yayınlanma tarihi: 17 Ocak 2014. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: Explainer: neuroeconomics, where science and economics meet
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
teşekürler ceren