Ay’ı (veya Güneş’i) ufka yakın gördüyseniz, bu yanılsamayı deneyimlemişsinizdir. Ay, ufukta devasa görünür ve tepede olduğu zamankinden çok daha büyük algılanır. Ay’ın ufuk çizgisinde de, gökyüzünün en yüksek noktasında da aynı boyutta olduğunu bilsek de, yine de onu büyükmüş gibi görmekten kaçınamayız. Bu duruma Ay yanılsaması ya da Ay İllüzyonu denir.
Bu illüzyon binlerce yıldır bilinmektedir. Asur şehri Ninova’da bulunan ve MÖ 7. yüzyıla tarihlenen çivi yazılı bir kil tablette de bu yanılsama tasvir edilmiştir. Açıklama çabaları da, yanılsamanın kendisi kadar eskidir ve çoğu başarısız olmuştur.
Örneğin Aristoteles, bu etkiyi atmosferdeki sisin neden olduğu kırılmaya bağlamıştır. Ancak bu doğru değildir; çünkü illüzyon, hava tamamen açık olduğunda da görülür. Günümüzde de yaygın olan başka bir teori, Dünya’nın atmosferinin bir mercek gibi davranarak Ay’ın ışığını kırdığı ve onu büyüttüğüdür.
Ancak bu da doğru değildir. Çünkü Ay, gökyüzünün neresinde olursa olsun aynı boyuttadır. Üstelik atmosferin mercek etkisi, Ay’ı büyütmek yerine daha çok yatay eksende sıkıştırarak basık göstermeye neden olur. Dolayısıyla, bu fiziksel açıklama da illüzyonun kaynağı olamaz.
Ay Yanılsaması Neden Gerçekleşiyor?
Ay yanılsamasını açıklamaya çalışan ancak yanlış olan bir diğer yaygın teori, Ay’ı ufukta gördüğümüzde bilinçaltında onu ağaçlar ve binalar gibi yakın nesnelerle kıyaslamamızdır. Ancak bu açıklama da yetersizdir. Çünkü illüzyon deniz veya geniş düzlükler gibi ufkun tamamen boş olduğu yerlerde de meydana gelir.
Ayrıca, bir şehirde yüksek binaların arasında gökyüzünde yükselen Ay’ı gördüğümüzde, onun normal boyutunda olduğunu algılarız. Eğer nesnelerle kıyaslama yanılsamanın sebebi olsaydı, bu durumda da Ay büyük görünmeliydi.
Yine de, Ay ufuk çizgisinde gerçekten daha büyük algılanır. 1950’ler ve 1960’larda bilişsel psikologlar Irvin Rock ve Lloyd Kaufman tarafından yapılan deneyler, insanların Ay’ı ufukta çok daha büyük gördüğünü ortaya koymuştur.
Hatta bazı durumlarda, Ay’ın tepede olduğundan üç kat büyük algılandığı tespit edilmiştir. Ancak, Ay’ın konumuna dair görsel ipuçları ortadan kalktığında, bu illüzyon kaybolur. Örneğin, Ay’a bir kağıt havlu rulosunun içinden bakarsanız, gökyüzündeki konumu ne olursa olsun hep aynı boyutta görünür.
Peki, bu yanılsamanın asıl sebebi nedir? Bilimde birçok şeyde olduğu gibi, burada da birden fazla etken devreye giriyor. Bunlardan biri Ponzo yanılsamasıdır. (Ponzi şeması ile karıştırılmamalıdır; bu, bir yatırım aldatmacasıdır, oysa Ponzo yanılsaması görsel bir aldatmacadır).
Ponzo Yanılsaması Nedir?
Ponzo yanılsaması, basit ama etkileyici bir optik illüzyondur. En temel haliyle, iki paralel yatay çizgi birbirine hafifçe yaklaşan iki dikey çizginin arasına yerleştirilir. Çizgilere baktığınızda, üstteki yatay çizginin alttakine göre daha uzun olduğunu zannedersiniz. Oysa her ikisi de aynı uzunluktadır.
Ponzo yanılsamasının birçok farklı versiyonu vardır, ancak hepsi beynimizi perspektifle kandırmaya dayanır. Beynimiz, birbirine hafifçe yaklaşan iki dikey çizgiyi eğik olarak değil, uzaklaşan ve ufukta birleşen paralel çizgiler olarak yorumlar.
Bu etki, iki boyutlu bir yüzeyde çizgilerin belirli bir noktada birleşiyormuş gibi algılanmasına neden olur. Sanatta, farklı mesafeleri göstermek için sıkça kullanılan bu teknik, beynimizin nesneleri nasıl algıladığını doğrudan etkileyen güçlü bir görsel yanılsama yaratır.
Bu yanılsamanın temel noktası, iki yatay çizginin gerçekte aynı uzunlukta olmasıdır. Beynimiz bunu fark eder, ancak üstteki çizgiyi daha uzakmış gibi algılar. Eğer iki çizgi aynı boyutta görünüyor ama biri daha uzaktaymış gibi algılanıyorsa, beynimiz daha uzaktaki çizginin fiziksel olarak daha büyük olması gerektiğini varsayar.
Aynı mekanizma, duvarları ve açılarının bilinçli olarak çarpıtıldığı Ames odası illüzyonunda da görülür. Bu yanılsamada, iki eşit boydaki kişi, odadaki konumlarına bağlı olarak tamamen farklı boyutlarda algılanır.
Ay Yanılsaması
Ponzo illüzyonu, Ay yanılsamasının temelini oluşturur, ancak olay bununla sınırlı değildir. Eğer gökyüzünü bir yarım küre olarak görseydik, doğrudan tepemizdeki nokta (zenit) ile ufuktaki herhangi bir nokta bize eşit uzaklıkta görünmeliydi. Oysa yapılan deneyler tekrar tekrar göstermiştir ki, ufuk çizgisini daha uzak, gökyüzünü ise düz tabanlı bir çanak gibi algılarız.
Bulutlu bir günde dışarıda olduğunuzu düşünün. Doğrudan üzerinizdeki bulutlar gerçekten daha yakındır; örneğin, beş kilometre yukarıda olabilirler. Ancak ufka yakın olan bulutlar çok daha uzakta gözükecektir. .
Şimdi bu iki etkiyi birleştirelim: Ay ufukta olduğunda, onu daha uzakmış gibi algılarız. Ancak Ay’ın gökyüzündeki gerçek boyutu değişmediğinden, beynimiz bunu Ay’ın devasa görünmesi şeklinde yorumlar. Ay yükseldikçe, onu daha yakın algılarız ve bu da onun daha küçük görünmesine neden olur.
Şaşırtıcı bir şekilde, bu açıklamanın en azından bir kısmı yaklaşık 1.000 yıl önce ortaya konmuştu. Orta Çağ’ın parlak filozoflarından İbn el-Heysem, görme ve optik üzerine kapsamlı çalışmalar yapmış ve bu alanlara önemli katkılarda bulunmuştur. Ay yanılsamasını inceleyerek, sabit bir boyuta sahip bir nesnenin daha yakın algılandığında daha küçük, daha uzak algılandığında ise daha büyük göründüğünü doğru bir şekilde tespit etmiştir.
Ancak İbn el-Heysem, ağaçlar veya binalar gibi nesnelerin Ay’ı daha yakın göstererek büyüttüğünü düşünüyordu. Günümüzde bunun doğru olmadığını biliyoruz. Yine de temel fikri doğruydu ve kendisinden çok daha sonra yaşayan birçok bilim insanından daha doğru bir açıklamaya ulaşmıştı.
Sonuç Olarak
Ay yanılsamasıyla ilgili yanlış kanılar hâlâ yaygın ve birçok bilimsel efsane gibi, muhtemelen bu durum değişmeyecek. Ancak bu kez yanılsamanın nedenini biliyoruz ve bu da bilimin paradokslarından birini ortaya koyuyo. Bu illüzyonun neden oluştuğunu bilimsel olarak açıklayabiliyoruz, ancak yine de onu deneyimlemekten kaçınamıyoruz.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Why does the moon look so much bigger when it is near the horizon? Yayınlanma tarihi: 14 Ağustos 2023. Kaynak site: How Stuff Works. Bağlantı: Why Does the Moon Look So Much Bigger When It Is Near the Horizon?
- Why do the moon and the sun look so much larger near the horizon. Yayınlanma tarihi: 21 ocak 1999; Kaynak site: Scientific American. Bağlantı: Why do the moon and the sun look so much larger near the horizon/
- The Moon Illusion: Why Does the Moon Look So Big Sometimes?. Yayınlanma tarihi: 24 Mayıs 2023. Bağlantı: The Moon Illusion: Why Does the Moon Look So Big Sometimes?
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
