İnsanları ve buluşları genellikle iyi yada kötü, etik ya da etik değil biçiminde sınıflandırma eğilimi gösteririz. Ancak Fritz Haber, işlerin her zaman siyah beyaz olmadığını ve gerçekliğin uygunsuz bir şekilde karmaşık olduğunu hatırlatıyor.
100 yıl önce iki Alman kimyager, Fritz Haber ve Carl Bosch, havadaki nitrojeni amonyak yapmak için kullanmanın bir yolunu buldular. Onlar olmasaydı bugün dünya nüfusunun neredeyse yarısı hayatta olmazdı. Bunun için ikisi de Nobel Ödülü’nü aldı.
Ancak Haber’in tarihteki yeri tartışmalıdır. Kendisi aynı zamanda Birinci Dünya Savaşı sırasında yıkıcı silahlar olarak kullanılan klor ve diğer zehirli gazlarla yaptığı çalışmalar nedeniyle “kimyasal savaşın babası” olarak da kabul edilmektedir.
Fritz Haber İnsanları Nasıl Açlıktan Kurtardı?
Bitkilerin büyümesi için nitrojene ihtiyacı vardır. Potasyum, fosfor, su ve güneş ışığı ile birlikte beş temel gereksinimden biridir. Doğal dünyada bitkiler büyür, ölür ve içerdikleri nitrojen, yeni bitkilerin büyümesi için toprağa geri döner. Ancak bitkileri yetiştirip sonra da tüketmemiz bu döngüyü bozar.
Buna bir çözüm gübreler aracılığı ile nitrojeni toprağa geri kazandırarak mahsul verimini sürdürmektir. İlk çiftçiler bunu fark etmiş ve döngüyü sürdürmenin çeşitli yollarını keşfetmişti. Mesela Guanoda (deniz kuşu dışkısı) bulunan amonyum oksalat bitkiler, nitrojen açısından zengindir. Ancak bu rezervler de sınırlıydı.
19. yüzyılda uzmanlar, rezervlerin tükenmesi ve nitrojeni dünyaya geri kazandırmanın bir yolu olmaması durumunda ne olacağı konusunda endişelenmeye başladı. En büyük ironi, soluduğumuz havanın %78’i nitrojendir. Sorun ise nitrojenin, bitkilerin tüketemeyeceği, birbirine sıkı sıkıya bağlı iki atom formunda olmasıdır.
Bu esnada Fritz Haber’in aklına Dünya’nın artan nüfusunu beslemeye yardımcı olacak bir çözüm geldi. Fritz Haber’in tam olarak başardığı şey, havadaki nitrojeni amonyak haline getirmek ve bunu bitkilerin büyümek için kullanabileceği gübre üretiminde kullanmaktı.
Haber-Bosch Süreci İle İnsanları Beslemek
1909 yılında Fritz Haber, havadaki azotu amonyağa dönüştürmeyi başaran bir düzenek hazırladı. Patent hakları, BASF (Badische Soda und Anilin Fabrik) şirketi tarafından satın alındı. Carl Bosch, Haber’in çalışmasında kullandığı osmiyum veya uranyum katalizörlerini daha ucuz manyetit ve alüminyum oksitlerle değiştirdi. Bu sayede bu keşif endüstriyel ölçekte uygulanır hale geldi.
Haber-Bosch işlemi 20. yüzyılın en önemli kimya keşiflerinden biri oldu: Kullanılabilir azotun ikiye katlanması, yüz yıldan daha kısa bir sürede insan nüfusunun patlama yaşayarak 1,6 milyardan 7 milyara çıkmasını sağladı.
Bu buluştan dolayı Fritz Haber 1918 yılında, C. Bosch ise 1931 yılında Nobel Ödülü aldı. Gübre yediğimiz tarımsal ürünlere dahil edildiğinden, her insan vücudundaki temel nitrojenin tahmini % 40’ı Haber-Bosch sürecinden gelmektedir.
Yaptığı keşif Fritz Haber’i zengin bir adam haline de getirdi. Terfi aldı ve Berlin’deki Kaiser Wilhelm Fiziksel Kimya Enstitüsü’nün kurucu direktörü oldu. Ayrıca Max Planck, Max Born ve Albert Einstein da dahil olmak üzere zamanının önde gelen bilim insanlarından bazılarıyla da arkadaş oldu.
Ancak Haber-Bosch süreci, I. Dünya Savaşı sırasında Alman Ordusu için nitrojen bazlı patlayıcılar üretmek için de önem taşıyordu. 1913 yılında BASF şirketi amonyak üretimine başlamasaydı, savaş bir kaç ayda biterdi, ya da Almanya savaşa girmeyi asla göze alamazdı.
Amonyak üreten fabrikalar pamuk barutu, dinamit, TNT gibi patlayıcıların üretimi için gerekli nitrik asidi üreterek cephane kıtlığının önüne geçtiler. Sadece bu kadarla da kalmayacaktı. Fritz Haber, kurucusu olduğu enstitünün bir bölümünü bir kimyasal silah laboratuvarına dönüştürdü ve klor gazına odaklandı.
Fritz Haber Neden Kimyasal Silahların Babası Olarak da Hatırlanır?
Tarihteki ilk kimyasal gaz saldırısı Belçika yakınlarındaki küçük Ypres köyünde, siperlerdeki Fransız birliklerini silip süpürmüştü. 22 Nisan 1915’te askerler uyandıklarında, iki cephe arasındaki sahipsiz topraklardan kendilerine yaklaşan o devasa yeşilimsi bulutu gördüler. Ypres’deki kimyasal gaz saldırısını planlayan kişi de bu yeni savaş yönteminin yaratıcısı kimyager Fritz Haber’di.
Fritz Haber başarının şerefine yüzbaşı rütbesine terfi aldı ve Savaş Bakanlığı’nda kimya bölümü başkanı oldu. Ama Berlin’e döndüğünde karısı Haber’ in karşısına dikilecekti. İlk eşi Clara Immerwahr bir kimyacı idi. 1902 yılında oğulları dünyaya geldikten sonra yaşantısını bir kimyagerlikten ev kadınlığına dönüştürmek zorunda kalmıştı. Immerwahr Haber’in kimyasal silahlarla ilgili çalışmalarına şiddetle karşı çıktı.
Sonunda yaşamına Fritz Haber’in silahı ile intihar ederek son verecekti. Kimi yorumcular, Clara’nın kocası Fritz Haber’in kimyasal silahlara olan saplantısı nedeniyle intihar ettiğini ileri sürdüler. Clara’nın intiharından sonra Haber, savaşın geri kalanını enstitüsünü yöneterek, kimyasal silahlar, gaz maskeleri ve böcek ilaçları üzerinde araştırmalar yaparak geçirdi.
Günümüzde bilimin sadece barışçıl amaçlar için kullanılmasını savunan, Clara Immerwahr anısına, 1991 yılından beri IPPNW Almanya tarafından Clara Immerwahr Ödülü veriliyor. 2014 yapımı bir filmde de Clara Immerwahr’in hayatı beyaz perdeye yansıdı.
Fritz Haber Yaptıklarının Kötü Olduğuna Asla İnanmadı
Birinci Dünya Savaşı sırasında kimyasal silahlar nedeniyle 100 bin civarında asker yaşamını yitirdi. Almanya teslim olduğunda, Fritz Haber darmadağın hissetti.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Müttefikler Fritz Haber’i bir savaş suçlusu ilan etti. Bunun üzerine Fritz Haber İsviçre’ye kaçtı. Bu nedenle, bir savaş kahramanı olarak Berlin’e döndü. Müttefiklerin bilmediği şey, savaş sonrası dönemde Versay Antlaşması’na karşı çıkan Haber’in gizlice zehirli gaz araştırmalarına devam ettiğiydi.
Hitler 1933 yılında iktidara geldi. İlk icraatlarından biri Fritz Haber tarafından kurulmuş olan Kaiser-Wilhelm Enstitüsü’ndeki Yahudileri işten çıkarmak oldu. Haber İngiltere’ye kaçmak zorunda kalır. Yani geliştirdiği kimyasal silahlarla on binlercesinin ölümüne neden olduğu insanların ülkesine. Doğal olarak pek sıcak karşılanmadı. Devamında İsviçre’ye gitti ve 1934 yılında büyük bir psikolojik çöküntü içinde orada öldü.
Birinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra Haber’in enstitüsü siyanür bazlı bir böcek ilacı geliştirdi. Zor algılanabilen bir kokusu vardı, bu yüzden insanları tehlikeye karşı uyarmak için kötü kokulu bir kimyasalla karıştırdılar. Ortaya çıkan gaza Zyklon B adı verildi.
Haber’in ölümünden on yıl sonra, Haber’in enstitüsünde geliştirilen bu kimyasal, toplama kamplarında kullanıldı. Fritz Haber öldüğünde yanındaki pek az eşyasından biri de karısına yazdığı bir mektuptu. Mektubunda katlanılmaz bir suçluluk hissettiğini itiraf ediyordu.
Ama bunun nedeni kendini dolaylı ya da dolaysız çok sayıda insanın ölümünden sorumlu tutması değil havadan nitrojen elde etme yöntemiyle dünyanın dengesini bozduğunu düşünmesiydi. Bu sebeple gelecekte dünyanın insanlığa değil de bitkiler alemine ait olmasından korkuyordu.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- The Lifesavers of Science; Yayınlanma tarihi: 20 Kasım 2020; Bağlantı: https://www.bbvaopenmind.com
- The Man Who Killed Millions and Saved Billions; Yayınlanma tarihi: 22 Temmuz 2022; Bağlantı: https://www.youtube.com/watch?v=EvknN89JoWo
- Shampo MA, Kyle RA. Fritz Haber. JAMA. 1981 Feb 20;245(7):744. doi: 10.1001/jama.245.7.744. PMID: 7007676.
Matematiksel
