Kimya bilimine yapılan katkılar sebebiyle Amerikan Kimya Derneği (ACS) tarafından 1922 yılından bu yana üç yılda bir Priestley Madalyası verilmektedir. Bu madalya kimya alanında verilen en prestijli ödüllerden birisidir. Ödül adını, İngiliz bilim insanı, filozof ve din adamı Joseph Priestley’den alır.
Joseph Priestley’in kimya bilimine en önemli katkısı filojiston teorisini çürüten ve sonucunda oksijenin keşfine yol açan çalışmaları olmuştur. Ancak günümüzde onu hatırlamamız için çok önemli bir başka sebebimiz daha vardır. Coca-Cola’nın ve diğer tüm yapay karbonatlı alkolsüz içkilerin atası sodalı su 1767 civarında Leeds’te bir bira fabrikasında Joseph Priestley tarafından üretilmiştir.
Joseph Priestley Kimdir?
13 Mart 1733’te İngiltere Birstall Fieldhead’de doğan Joseph Priestley, küçük yaşlardan itibaren çok zeki bir çocuk olduğunu kanıtladı. Matematik, mantık, metafizik ve doğa felsefesi öğrendi. Kendisi Latince, İbranice ve Yunanca da dahil olmak üzere altıdan fazla farklı dil konuşabiliyordu.
1770’lerin başında gazlara ilgi duymaya başladı. Ama en iyi çalışmalarını, Shelburne Kontu’nun kütüphanecisi olarak çalıştığı dönemde yaptı. İşleri hafifti ve araştırma yapmaya bol vakti vardı. Bir bira fabrikasının yanında yaşıyordu ve fermantasyon teknelerinden çıkan ve o sırada tam olarak ne olduğu anlaşılamayan gazdan büyülenmişti. Priestley bu gizemli gazın özelliklerini araştırmaya başladı. Onun bilime en önemli katkısı ise Filojiston teorisine açıklık getirmesi oldu.
Filojiston teorisi nedir?
Oksijenin bulunuşuna kadar, kimyada etkin olan ve yanma olgusunu açıklamak üzere ileri sürülen filojiston ( Antik Yunancada ateş) kuramına göre her yanıcı madde, yanıcı olmayan sabit bir maddeden ve yanıcı olan filojistondan oluşur. Bir cisim ne kadar kolay yanıyorsa o kadar fazla filojiston içeriyor demektir. Buna göre, kömür ve kükürt neredeyse saf filojistiktir. Metaller oksitleştiği, bitkisel ve hayvansal maddeler de yandığı zaman filojiston ortaya çıkar. Geriye külü (metal oksitler) kalır.
Sizin de fark ettiğiniz gibi kuramda önemli bir sorun vardır. Sonucunda bu kuram filojistonu bir madde olarak kabul etmektedir. Bu durumda yanan bir maddeden filojiston çıkmalıdır. Bunun sonucunda da cismin ağırlığı azalmalıdır. Yani kalıntı yanan cisimden hafif olmalıdır. Oysa ki deneyler bunun tam tersini gösterecektir.
Bu konuyu araştıran Joseph Priestley 1772 yılında “Farklı Hava Türleri üzerine Deneyler ve Gözlemler” adlı ilk tezini yayımladı. Sonrasında da 1 Ağustos 1774’te en ünlü deneyini yaptı. Deneyinde cıva oksidi ısıttı ve geriye saf cıva kaldığını belirledi.
Bir mum bu gazda çok parlak bir şekilde yanmaktaydı. Ayrıca bir fare, bu gazın bulunduğu ortamda yaşamını sürdürüyordu. Bir süre sonra Priestley bu gaza filojiston çıkaran gaz adını verdi. Ancak gözlemlediği şeyin oksijen olduğunun farkına varamadı.
Tüm bu çalışmalar zaman içinde konuya asıl katkıyı yapan ve gelişmeleri bir sonuca bağlayan ise Antoine-Laurent Lavoisier‘e (1743-1794) ulaştı. Kendisi hassas ölçümlere dayalı deneyler yaparak yanma olayını çalışmaya başladı. Sonucunda suyun bir hidrojen ve oksijen bileşiği olduğunu belirledi.
Joseph Priestley Sodalı Suyu Nasıl Buldu?
Aslında Joseph Priestley’in pek çok sıra dışı fikri vardı. Ancak sıra dışı fikirleri arasında hem popülerlik hem de kârlılık açısından en önemli çalışmasını 1767’de gerçekleştirdi. Başlangıçta da dediğimiz gibi bir biraz fabrikasının yanında yaşıyordu ve süreci gözlemleme şansına sahipti.
Mayalanmakta olan biranın yüzeyine bir mum tutarak işe başladı ve gaz tabakasının mumun alevini söndürdüğünü fark etti. Bu fark ettiği şey karbondioksit gazıydı. İlerleyen süreçte bu gazın suda çözünebileceğini ve köpüklü bir içecek üretebileceğini de fark edecekti.
Priestley bulgularını 1772’de Londra’da Royal Society’ye sundu ve aynı yıl bir kitap yayımladı. O dönemde köpüren doğal maden sularının sağlık verici özellikleri olduğu düşünülüyordu. Çalışmasının tıbbi potansiyelinden ötürü Priestley, Royal Society’nin en yüksek onur nişanı olan Copley Madalyası’yla ödüllendirildi.
Priestley bulgularını ticarileştirmeye hiç kalkışmadı. 1770’lerin başında yapay karbonatlı suyu ilaç olarak satışa sunan ilk kişi, kimyacı ve eczacı Thomas Henry’ydi. Sonrasında da Avrupa’nın her tarafında bilim insanları ve girişimciler yapay madensuyu yapıp halka satma işine girdi.
Cenevre’ de Nicholas Paul adlı bir mekanikçi ile finansör Jacob Schweppe’in ortak atılımı daha başarılı oldu. Firma kısa sürede gelişti ve 1800′ de diğer ülkelere de şişelenmiş karbonatlı su ihraç etmeye başladı. Paul ile Schweppe ayrılıp İngiltere’de kendi şirketlerini kurdular. Schweppe’in firması, İngiliz damak tadına daha uygun gibi görünen daha yumuşak karbonatlı su üretti.
Sodalı Su İşi Kısa Sürede Tüm Dünyayı Etkisi Altına Alacaktı
Sodalı su işi, New York’ a göçen emektar İngiliz sodalı su tüccarı John Matthews gibi işadamlarının sayesinde zaman içinde sanayileşti. Verimli bir mucit olan genç Matthews, karbonatlamadan şişe yıkamaya kadar sodalı su işinin her evresini otomatikleştiren makineler geliştirdi ve bu makineleri diğer firmalara satmaya başladı.
Aslında o sırada yeni bir ulusal içki doğuyordu; fakat sodalı su, bu içkinin yalnızca yarısıydı. Diğer yarısı ise Atlanta’ da yaşayan eczacı John Pemberton ve devamında Coca-Cola Company tamamlayacaktı.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- The Great Soda-Water Shake Up. yayınlanma tarihi: 1 Ekim 2014; Bağlantı: https://www.theatlantic.com//
- Joseph Priestley and the Discovery of Oxygen; https://www.acs.org
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
