1856 yılında, “sera gazı” teriminin ortaya çıkmasından onlarca yıl önce, Eunice Newton Foote, evindeki laboratuvarda sera etkisini gösterdi.
Günümüzde iklim değişikliği biliminin kurucu babası İrlandalı fizikçi John Tyndall olarak kabul edilmektedir. Kendisi bu övgüyü sera etkisini, yani atmosferden kaynaklanan küresel ısınmayı bizlere gösterdiği için kazanmıştır. Ancak karbondioksitle dolu bir atmosferin aşırı ölçüde ısınabileceğini ilk fark eden, Amerikalı aktivist, bilim insanı Eunice Newton Foote (17 Temmuz 1819 – 30 Eylül 1888) idi.
Bulgularını Amerikan Bilimsel İlerleme Derneği’nin (AAAS) bir toplantısında sunmuş ve bilimsel bir dergide bir makale olarak da yayımlamıştı. Üstelik bu bulgular bir çok dönemin popüler bilim dergilerinde de yer almıştı. Ancak deneyi ve ulaştığı bulgu bir süre gündemde kalsa da, ardından hızla unutulacaktı.
Hatta öylesine unutuldu ki, İrlandalı fizikçi John Tyndall, 1859’da Londra Kraliyet Enstitüsü’ndeki kendi deneylerine dayanarak benzer bulgular ortaya koydu. Fakat Foote’tan alıntı yapmadı. Bunun sonucunda da Foote yerine Tyndall, modern iklim biliminin kurucusu olarak kutlanan isim oldu.
Anlaşılana göre Tyndall, Eunice Newton Foote tarafından yapılan çalışmadan habersizdi. Eğer haberi olsaydı bir kadının kendisinden 3 yıl önce aynı bulguları elde etmiş olmasına şüphesiz ki çok şaşırırdı. Çünkü kendisi kadınların bilimde erkeklerle aynı yaratıcı yeteneklere sahip olduğuna inanmıyordu.
Tüm bunların sonucunda, Foote’un çalışması ise jeolog Ray Sorenson tarafından 2010 yılında dergi arşivlerinde bulunana dek tamamıyla unutuldu. Bu tarihsel hatayı bir nebze telafi edebilmek adına Eunice Newton Foote hakkında biraz daha bilgi edinelim.
Eunice Newton Foote Kimdir?
Eunice Foote’un erken yaşamına dair literatürde pek fazla bilgi olmadığı için erken çocukluk dönemi hakkında bilgimiz mevcut değil. Ancak kendisinin Amerika Birleşik Devletleri’ne bağlı bir eyalet olan Connecticut’ta dünyaya geldiğini biliyoruz.
Newton soyadı da tesadüf değildi. Babası Sir Isaac Newton’un uzak bir akrabasıydı ve aslında onunla aynı adı taşıyordu. Ayrıca kendisinin etkilendiği kişiler arasında, ABD’de bilim alanında yüksek öğrenimi başlatmasıyla tanınan Amos Eaton da vardı.
Bilime meraklı bu genç kadın, bilim eğitimi almasına imkan tanımayan bir çağda doğmuştu. Bunun neticesinde de zamanının önemli bir kısmını evinde deneyler yaparak geçirmeye başlayacaktı.
Deneylerinden birinde de, biri nemli, biri kuru, biri düşük basınçlı ve biri karbondioksit dolu olmak üzere farklı hava türleriyle dolu tüplerin güneşte bırakılmaya nasıl tepki verdiklerini gözlemliyordu. Nemli, kuru ve düşük basınçlı tüplerin verdiği sonuçlar şaşırtıcı değildi. Fakat karbondioksitle dolu tüp normalden fazla ısınmış gibi gözüküyordu.
Kendisi Fransız matematikçi ve fizikçi Joseph Fourier’in dünyanın sıcaklığı konusunda ortaya koyduğu teorilerinden haberdardı. Fourier, Güneş’in çok uzakta olmasına rağmen Dünya’nın neden dondurucu bir çorak arazi olmadığını merak etmişti. Sonrasında da çeşitli gazlardan oluşan Dünya atmosferinin bir cam fanus gibi davrandığını ve onu sıcak tuttuğuna karar vermişti. Günümüzde biz bunu sera etkisi olarak biliyoruz.
John Tyndall, Fourier’in sera etkisi hipotezini kanıtlayan ilk kişi olarak kabul edilmektedir. Ancak anlaşılan Eunice Newton Foote bu etkiyi ondan daha önce keşfetmişti. Ancak elbette ikisi de büyümekte olan iklim değişikliği tehlikesi konusunda farkındalığa sahip değillerdi. Bulguları onları endişelendirmedi. Çevrelerinde meydana gelen Sanayi Devrimi’ni ısı ve gazlar üzerine yaptıkları araştırmalarla ilişkilendirmediler.
Svante Arrhenius İklim Değişikliği İle İlgili Bilgimizi Tamamlayan Kişi Oldu
Genç iklim aktivisti Greta Thunberg’in uzaktan akrabası olan İsveçli bir bilim adamı Svante Arrhenius, Stockholm Fizik Derneği’nde buzul çağlarının nedenleri üzerine tartışıyordu. Bu esnada tesadüfen Fourier ve Tyndall’ın çalışmalarını inceledi.
Ancak çağdaşlarının çoğu gibi, Arrhenius da aslında sıcaklıkların artmasından çok düşmesinden endişe ediyordu. Bu yüzden işe atmosferdeki karbondioksit miktarını yarıya indirmenin etkisini incelemekle başladı.
Bunun, dünyayı yeni bir buzul çağını başlatmak için yeterli olacak şekilde 5°C’ye kadar soğutacağını öngördü. Bir meslektaşı, tam tersi bir mantık yürütülebileceğini öne sürdü. Ya karbondioksit eklenirse? Hesaplama tekrar yapıldığında, atmosferik karbondioksitin iki katına çıkmasının dünyanın sıcaklığını 5°C, hatta 6°C artıracağını hesapladı.
Arrhenius, 1895’in sonunda İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi’nde bir makale sundu. Kendisi atmosfere verilen her bir karbondioksit birimi için gezegenin sıcaklığının ne kadar artacağını belirleyen kişi oldu. Fikirlerini günümüzde “Arrhenius kuralı” olarak biliyoruz.
Modern bilimin avantajlarıyla, 1850’lerde tarımsal arazi oluşturmak amacıyla ağaçların kesilmesi ve fosil yakıtların yakılması ile birlikte, 19. yüzyılda iklim değişikliğinin başladığını artık biliyoruz. Eunice Newton Foote’un deney yaptığı günlerde, ayaklarının altındaki dünya çoktan ısınmaya başlamıştı. Fakat insanların iklim değişikliği hakkında hiçbir fikri yoktu.
İklim Değişikliği Nedeniyle Endişelenmemiz Gerektiğini Çok Sonra Öğrendik
Bilim insanlarının fosil yakıtları kullanmanın atmosfere iklim değişikliğine neden olacak denli karbondioksit salabileceğini fark etmesi biraz daha zaman aldı. Bunun sadece gelecek için soyut bir endişe olmadığı, zaten hâlihazırda gerçekleşmekte olduğunun kanıtlanması için de biraz daha zaman gerekti.
Tyndall bilimsel kariyerine demiryolları üzerinde çalışarak ve sanayileşme nedeniyle arazilerde meydana gelen büyük değişimler hakkında makaleler yazarak başlamıştı. Fakat yine de, insanların dünyanın iklimini değiştirecek denli büyük bir şeye yol açabileceğini düşünmemişti. Ancak o yüzyılın sonunda bilim insanları, sürekli artan miktarlarda yakılan kömürü küresel ısınma olasılığıyla ilişkilendirdiler.
Ancak aslında kimse çok da endişeli değildi. Aksine, daha sıcak bir dünya fikri oldukça hoş geliyordu. Öte yandan hiç kimse, ısınan bir iklimin ekosistemleri nasıl bozabileceğini veya aşırı hava koşulları olasılığını artırabileceğini ortaya çıkarmak için araştırma yapmamıştı.
14 Ağustos 1912’de küçük bir Yeni Zelanda gazetesi, küresel kömür kullanımının gezegenimizin sıcaklığını etkilediğini bildiren kısa bir makale yayınladı. Bu makale Popular Mechanics dergisinden Arrhenius ve diğerlerinin çalışmalarından alınan dört sayfalık bir yayına dayanıyordu.
Ama insanlık, sorunun ciddiyetini henüz tam olarak anlamamıştı. Vurgulanan tehlikelerin gerçek olamayacak kadar hayal ürünü olduğunu düşünüyorlardı. Bugün bu gerçek yüzümüzde acı bir gülümsemeye yol açsa da, o günlerde bu tür yorumlar insanlar için mantıklıydı. Gerçeklerle yüzleşmemiz için halen biraz daha zamana ihtiyacımız vardı. Bu yazımıza da göz atmanızı öneririz. Küresel İklim Değişikliği İle İlgili En Çok Karşılaşılan 10 Efsane
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Out of the cold: the slow beginnings of climate change science. Yayınlanma tarihi: 8 Kasım 2022; Bağlantı: https://www.historyextra.com/
- John Tyndall: the forgotten co-founder of climate science. Yayınlanma tarihi: 31 Mart 2020; Bağlantı: https://theconversation.com/
- Eunice Newton Foote, the Forgotten Pioneer of the Greenhouse Effect. Yayınlanma tarihi: 8 Mart 2022; Bağlantı: https://www.bbvaopenmind.com/
Matematiksel
