Sevin ya da sevmeyin matematiksel işlemler ile çevrelenmiş durumdayız. Ancak, matematikle ilgili göz korkutucu tek şey bu işlemler değil; aynı zamanda sembollerdir. Aslına bakarsanız matematikçiler başlangıçta matematiksel işlemleri semboller ile değil kelimeler ile ifade ediyorlardı. Ancak işlemleri yazmak için harcadıkları süre, çözüm için harcadıkları süreden daha fazla zaman alıyordu. Bunun en güzel örneklerinden biri eşittir işaretidir.
Çoğu sembolü ilk kimin kullandığı belirsiz olsa da eşit uzunlukta birbirine paralel iki yatay çizgiyi ilk kullanan kişinin kim olduğunu biliyoruz. Yazımıza konu olan Robert Recorde zamanından önce bu dünyaya gelen ve trajik bir sonla aramızdan ayrılan bilim insanlarından biriydi. 16. yüzyılda ekonomi, tıp, matematik, teoloji üzerine birçok çalışma yaptı. Ama günümüzde onu eşittir işareti ile hatırlıyoruz.
Eşittir İşaretini Bulan Robert Recorde Kimdir?
1510 doğumlu Robert Recorde başarılı bir öğrencilik hayatının ardından tıp doktoru unvanını almış ancak mesleğini yapmayarak 1549’da Bristol Darphanesi’nde denetçi olmuştu. 1551-1553 arasında da İrlanda gümüş madenlerinde ve Dublin Darphanesi’nde çalıştı. Ancak bu parlak kariyer William Herbert ile yaşanan bir tartışma ile son buldu.
Karşılıklı açılan hakaret davalarında Robert Recorde suçlu bulundu ve büyük bir miktar para cezasına çarptırıldı. Bu parayı ödeyemeyince de 1558’de Southwark’taki Kings Bench Cezaevi’ne gönderildi ve ölene kadar burada kaldı.
Ancak kendisi bu süreçte de boş durmayacaktı. Hapishanede bulunduğu süreçte ders kitapları yazacaktı. Bu yazdığı ders kitaplarının önemi astronomiyi, geometriyi ve aritmetiği İngilizce olarak açıklamasıydı. Latince yerine İngilizce kullanan ilk kişi olması nedeniyle de adını tarihe İngiliz matematiğinin kurucusu olarak yazdıracaktı.
Kolay okunan bu ilk İngilizce matematik ve astronomi kitapları uzunca bir dönem İngiltere’de geçerliliğini sürdürdü. Bu kitaplar İngiltere’nin bilimsel ilerleme sürecine önemli katkı sağladı.
İlk kitabı olan The Ground of Artes, pratik hesap yöntemlerini, örneğin Arap rakamlarıyla işlem yapma, kesir ve orantı hesapları gibi konuları içeriyordu. Ticaretin önem kazandığı dönemin İngiltere’sinde bu bilgiler çok önemli idi.
İkinci kitabı olan The Castle of Knowledge’da astronomiyi ele alıyordu. Bu kitap İngiliz okurlarına ilk kez Kopernik sistemini tanıttı. The Pathzvaie to Knowledge adlı yapıtı ise Öklid’in Elemanlar adlı kitabının bir özetiydi. The Whetstone of Witte adlı son yapıtı da, denklem çözümü, kök alma ve irrasyonel sayılar gibi konuların işlendiği bir cebir kitabıydı.
Eşittir İşareti Hayatımıza Nasıl Girdi?
16. yüzyıla kadar bütün matematikçiler kendilerine has eşittir işaretleri kullanırlardı. Ortak bir gösterim biçimi olmaması nedeniyle de birbirlerini anlamakta zorlanıyorlardı. Örneğin antik Yunan matematikçisi Diophantus Yunanca “eşit” demek olan ίσος sözcüğünü kısaltarak eşittir işareti olarak kullandı. Bu antik eşittir işaretini aşağıda görebilirsiniz.
İlerleyen süreçte başka matematikçiler başka eşittir işaretleri kullanacaklardı. Örneğin Alman matematikçi Regiomontanus eşittir işareti olarak kısa çizgiyi tercih etti. Yine İtalyan Matematikçi Luca Pacioli alt çizgiyi eşittir olarak benimsedi. Modern eşittir işareti de bu dönemlerde kabul edilecekti.
Robert Recorde “The Whetstone of Witte” başlıklı kitabında önce çeşitli toplama örneklerine yer verdi ve her seferinde “is equalle to” (eşittir) diyerek bitirdi. Ancak neredeyse iki yüz kez “eşittir” yazdıktan sonra daha fazla dayanamayıp bunu bir sembol ile göstermeye karar verdi. Sonunda “=====” sembolünü tasarladı. Ayrıca bu kitapta + ve – ilk kez İngilizce olarak yer aldı.
Recorde yapıtında: “Eşittir sözcüğünü bıktırıcı bir biçimde tekrar tekrar kullanmaktansa genelde çalışırken yaptığım gibi paralel iki çizgi koyacağım, çünkü paralel iki çizgiden daha eşit bir şey olamaz“ diyerek düşüncesini dile getirdi. Bu arada görselde de görüldüğü gibi o zamanlarda eşittir işareti günümüzdekinden biraz daha uzundu.
Eşittir İşareti Kolay Kabul Görmedi
Kavram elbette hemen popüler hale gelmedi. Sonuçta Latince 16. yüzyılda etkili idi ve “aequalis” kelimesi bu dilde eşitlik anlamında kullanılmaktaydı. İnsanlara bu kelimeyi yazmak zor geldiğinde “ae” ya da “oe” biçiminde kısaltıyorlardı. Ancak eşittir işareti + ve – ile birlikte kullanıldığında hesaplamaları gerçekten kolaylaştırıyordu.
Bu esnada başka fikirler ortaya çıkmaya devam etti. Örneğin matematikçi Wilhelm Xylander eşitlik işareti olarak çift dikey çizgi (||) fikrini önerdi. Ancak bu sembol de Pi sayısının sembolü ile karıştırıldığı için yine kabul görmeyecekti. Sonsuz küçükler teorisini geliştiren Leibniz 1600’ler biterken “=” sembolünü kullanınca işaret kalıcı popülerliğe ulaştı.
Eşittir işareti ilk olarak 1957’de FORTRAN I’de bir bilgisayar programlama dilinin parçası olarak kullanıldı. Recorde’nin geliştirdiği bu sembolik dil bilgisayar programcılığının temellerinin atılmasını sağladı.
Sonuç Olarak;
Robert Recorde bilimi anlaşılır kılmak ve halka indirgemek istemişti. Ve bu amacında da başarılı oldu. Ancak yanlış işlerde çalıştı ve yanlış kişilerle tartıştı. Ve çok önemli bir olguyu unutmuştu, her zaman aristokrasi kazanırdı ve nitekim öyle oldu. Bugün ondan geriye Tenby’de bulunan Aziz Mary Kilisesi’nde bulunan bir anıt kaldı. Ancak en önemlisi hayatımız boyunca binlerce defa çizdiğimiz iki tane paralel çizgi…
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- The strange and righteous history of the equals sign. Yayınlanma tarihi: 7 Eylül 2017; Bağlantı: https://arstechnica.com/
- Robert Recorde – the man who invented the equals sign. Yayınlanma tarihi: 3 Haziran 2010; Bağlantı: http://www.bbc.co.uk/
- Notation, notation, notation: a brief history of mathematical symbols. Yayınlanma tarihi: 21 Mayıs 2014; Bağlantı: https://www.theguardian.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
