Dijital navigasyon uygulamalarının küresel haritaları parmaklarımızın ucuna getirmesinden yüzyıllar önce, insanlar haritacıların çalışmalarına ve araştırmalarına güvenmek zorundaydı. Dünyanın ilk haritalarını yayınlayan en ünlü haritacılardan biri, Arap Müslüman coğrafyacı, gezgin ve bilim insanı Ebû Abdullâh Muhammed İbn Muhammed İbn Abdullâh İbn İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî,veya kısaca İdrîsî idi.
Onun, Nüzhet el-Müştâk fî İhtirâk el-Âfâk (Dünyanın Aşılmış Ufuklarında Zevkli Bir Gezinti) adlı kitabı, ortaçağ coğrafyası ve haritacılığının en büyük eserlerinden biri olarak kabul edilir. Ancak bu eser devasa haritasının minyatür bir versiyonudur.
El-İdrisi Kimdir?
Coğrafya alanındaki önemli katkılarına rağmen karşın El-İdrisi’nin hayatı hakkında çok az şey bilinmektedir. Sınırlı kaynaklardan edinilen bilgilerden 1100 yılında Sebte’de doğduğu, öğrenimini Kordoba’da tamamladığı, İspanya ve Kuzey Afrika’da çıktığı uzun seyahatlerden sonra II.
Roger’in (1101-1154) ilk yıllarında Sicilya’nın başşehri Palermo’ya yerleştiği ve 1166’da burada öldüğü belirlenebilmiştir.
Ayrıca, MS 1145’te Sicilya Kralı II. Roger’ın danışmanı olduğu esnada kralın mevcut Dünya haritalarını yeterli bulmadığı ve İdrisi’den yeni bilgiler ışığında gelişmiş bir harita yapmasını istediği de bilinmektedir.
Kral Roger’ın coğrafyaya olan ilgisi Avrupa’da yeni yeni uyanan bilimsel merakın sonucuydu. O dönemlerde Avrupa’nın harita yapımına yaklaşımı sembolik ve bilimsel araştırmadan ziyade geleneğe ve efsaneye dayalı biçimdeydi. Birkaç pratik harita olsa da, bilim ve teknolojinin tipik bir ortaçağ ayrılığı içinde, bunlar da denizcilerin elinde bulunmaktaydı.
Bu nedenle Kral Roger’ın aklındaki şey, denizcilerin haritaları kadar gerçek olan ama bilinen tüm dünyayı kapsayan bir haritayı ortaya çıkarmaktı. Projeyi gerçekleştirmek için Roger, bilgi toplamak ve analiz etmek amacıyla kendisinin yönetici ve İdrisi’nin daimi sekreter olduğu bir coğrafyacılar akademisi kurdu.
Ortaçağ Avrupa’sının hem siyasi hem de ticari açıdan parçalandığı dönemde, Müslüman dünyası din ve kültürün yanı sıra gelişen uzun mesafeli ticaret sayesinde de birleşmişti. Müslüman tüccarlar, hacılar ve yetkililer, rotaları, seyahat koşullarını ve yol boyunca şehirleri anlatan kitaplar kaleme almıştı. Akademi, çalışmalarına özellikle Müslüman coğrafyacıların eserlerini inceleyerek başladı.
Kral ve coğrafyacı, topladıkları bu kitapları uzun uzadıya inceledikten sonra özgün araştırmalarına başladılar. Sicilya’nın kalabalık ve kozmopolit limanları böyle bir araştırma için ideal bir yer sağlıyordu. Bu nedenle komisyon limana gelen denizciler ile de görüşmeler yaptı. Bu denizcilerin ülkelerinin iklimini, kültürünü, coğrafyasını belgelediler.
Gezginlerin üzerinde hemfikir olduğu gerçekleri koruyarak ve çelişkili bilgileri ortadan kaldırarak verileri karşılaştırdılar. Ayrıca hakkında bilgi bulunmayan bölgelere bilimsel geziler düzenlediler. Ülkenin görsel kaydının yapılabilmesi için bu gezilere ressamlar ve haritacılar eşlik ediyordu.
İdrisi’nin Dünya Haritalarının Önemi Çok Sonraları Anlaşılacaktı
Bu malzeme toplama ve değerlendirme süreci 15 yıl kadar sürdü. Ardından harita yapma görevi başladı. İlk olarak bir kopya, 1154 yılında da gümüşten yapılan daire biçimli harita geldi. İdrisi’nin hazırladığı kaba taslağa göre gümüşçüler ülkelerin, okyanusların, nehirlerin, körfezlerin, yarımadaların ve denizlerin ana hatlarını bu esere aktardılar.
1154’te, Roger’ın ölümünden birkaç hafta önce, kitabın Latince ve Arapça el yazmaları, 70 sayfaya çizilmiş dikdörtgen harita ve küçük dairesel bir dünya haritasıyla birlikte tamamlandı. Roger bu kitaba Nüzhet el-Müştâk fî İhtirâk el-Âfâk adını verdi, ancak yazar ona Roger’ın Kitabı ve haritaya da Tabula Rogeriana adını verecekti.
Kitapta, her biri uzunlamasına 10 bölüme ayrılmış yedi iklimi temsil eden 71 parça harita, bir dünya haritası ve 70 kesitli güzergah haritası yer alıyordu. Her haritanın yanında o bölgenin arazisi, kültürü, siyaseti ve ekonomisinin bir açıklaması vardı. Bu 70 harita bir araya getirildiğinde, bilinen dünyanın 2,7 metreden ayrıntılı bir haritasını oluşturuyordu.
Kitapta başka ilginç bilgiler de yer almaktaydı. Bunlardan biri yerçekiminden söz edilmesidir. İdrisi’ye göre, mıknatısın demiri çekmesi gibi yer de cisimleri çekmektedir. Bırakılan cisimlerin yere düşmesinin nedeni de bu çekim kuvvetidir.
Roger’in Kitabından on el yazması kopyası günümüzde hala hayatta. Bunlardan ikisi Fransa Ulusal Kütüphanesi’nde [Bibliotheque Nationale de France] bulunmaktadır; en eskisi yaklaşık 1300 tarihlidir. 1456’da Kahire’de yapılan bir başka nüsha ise Oxford’daki Bodleian Kütüphanesi’ndedir.
Sonuç Olarak;
Çoğunluğun dünyanın düz olduğuna inandığı bir dönemde 3,5 x 1,5 metre ölçülerindeki bu gümüş harita zamanının çok ilerisinde bir çalışmadır. Sonraki üç yüzyıl boyunca en doğru dünya haritası olarak kaldı. Ancak Roger, İdrisi’nin çalışmalarının meyvelerinden yalnızca kısa bir süreliğine yararlanabildi. Tamamlanmasından birkaç hafta sonra öldü.
Atlasın orijinal Latince versiyonu (ve gümüş disk), 1160 yılında, Roger’ın halefi William’a karşı yapılan bir darbe kaosu sırasında yok edildi. İdrisi, Arapça versiyonuyla Kuzey Afrika’ya kaçtı. Sonrasında da Roger Kitabı’nın İslam dünyasında etkili kalmasını sağladı.
Kitap, 12. yüzyılın tamamı boyunca Avrupa’da yazılmış en hacimli ve ayrıntılı coğrafi eserdi. Ancak kitabının Latince çevirisi ancak 1619 gibi geç bir tarihte Paris’te yayımlandı. Avrupalılar ise 19. yüzyılda İdrisi’nin kesin dünya haritalarından birini ürettiğinin farkına vardılar. Bu nedenle de amatörce çizilmiş gibi gözüken küçük haritalara bakarak, devasa bir yeteneği görmezden geldiler.
Bu da Avrupalıların neredeyse 500 yıl boyunca zamanın en doğru haritacılığından bazılarını kaçırdığı anlamına geliyordu. Yazının devamında ayrıca göz atmak isterseniz. 1502’de Leonardo Da Vinci Imola Kentinin Kutupsal Haritasını Nasıl Yaptı?
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Al-Idrisi. Yayınlanma tarihi: 20 Mayıs 2022. Kaynak site: Nationalgeographic. Bağlantı: Al-Idrisi
- The medieval mapmaker remembered for the wrong map. Kaynak site: Bigthink.com Yayınlanma tarihi: 24 Ağustos 2023. Bağlantı: The medieval mapmaker remembered for the wrong map
- What can the medieval King Roger teach us about tolerance? Yayınlanma tarihi: 15 Ocak 2017. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: What can the medieval King Roger teach us about tolerance?
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
