Basit sorular bile bazen kolayca cevaplanamaz. Görünen o ki, uzmanlar Dünya’da kaç okyanus var? sorusuna bile henüz net cevap veremiyorlar. Adaylar arasında 1, 4 ya da 5 bulunuyor.
Gezegenimizin yüzeyinin yaklaşık %72’si, dünyanın en büyük yaşam alanı olarak hizmet veren devasa bir küresel okyanusla kaplıdır. Ancak coğrafi olarak tanımlanmış dört okyanus havzası vardır: Atlantik, Pasifik, Hint ve Arktik Okyanusları. Bu bizim coğrafya dersinde öğrendiğimiz temel bilgi. Ancak hala geçerli mi?
Okyanusların Gerçek Sınırları Var mı?
Nasıl ki günümüzde Dünya’nın tüm kıtaları bir zamanlar Pangaea adı verilen tek ve devasa bir kıtanın parçasıydıysa, tüm okyanuslar da Pangaea çağında Panthalassa adı verilen tek bir dünya okyanusuna aittir. Aslında aynı şey, Akdeniz veya Karadeniz gibi, boğazlarla okyanus havzalarının geri kalanına bağlanan diğer küçük denizler için de geçerlidir.
Kıtaları sınıflandırdığımız gibi, okyanuslar da coğrafi ve fiziksel kriterlerin yanı sıra politik ve kültürel faktörlere göre belirlenir. Bu nedenle, bu su kütlelerini ayıran sınırlar keyfidir. Büyük ölçüde onları çevreleyen kıtalar tarafından tanımlanır.
Uzun bir süre boyunca başta da bahsettiğimiz gibi bir mi yoksa kıtalar ile sınırlandırılan dört mü okyanus olduğu konusu tartışılmıştı. Ancak 2021 yılında işler daha da karıştı. Çünkü National Geographic Society, Antarktika’yı çevreleyen suları, beşinci bir okyanus olan Güney Okyanusu’nu olarak ilan etti. Peki şimdi gezegenimizin bir mi, dört mü ya da beş mi okyanusu var? Aslında bu soruya alacağımız cevap kime sorduğunuza bağlı olarak değişiyor.
Günümüzde Uzmanlar Kaç Okyanus Olduğu Konusunda Neden Anlaşamıyorlar?
Okyanuslar dünyanın en büyük su kütleleridir, ancak resmi tanımları üzerinde anlaşmaya varılmamıştır. 98 üye ülkeden oluşan ve okyanus sınırlarının belirlenmesinden sorumlu olan Uluslararası Hidrografi Örgütü Güney Okyanusu’nu henüz tanımıyor.
Onlarca yıldır coğrafyacılar, Antarktika’yı çevreleyen suların, tam teşekküllü bir okyanus havzası olarak adlandırılmayı hak edecek kadar benzersiz özelliklere sahip olup olmadığını tartışıyorlar. Bazıları bu su kütlesinin Pasifik, Atlantik ve Hint Okyanuslarının daha soğuk, güneydeki bir uzantısı olduğunu iddia ediyor.
Diğer okyanusların çoğu, onları çevreleyen kıtalar tarafından tanımlanır. Örneğin Atlantik, batıda Amerika, doğuda ise Avrupa ve Afrika ile sınırlanmıştır. Ancak Güney Okyanusu buzlu kıtanın etrafında batıdan doğuya doğru akan Antarktik Kutup Çevresi Akıntısı ile tanımlanır.
Antarktik Kutup Çevresi Akıntısı, Antarktika çevresinde batıdan doğuya saat yönünde akan bir okyanus akıntısıdır. Bu akıntının içindeki sular, kuzeydeki okyanuslara göre çok daha soğuk ve biraz daha az tuzludur. Bu akıntı, dünya okyanuslarını çevreleyen bir döngü oluşturarak sıcak ve soğuk deniz sularını karıştırır. Bu nedenle de dünya iklimini şekillendiren önemli bir süreci yönlendirir.
Bu akıntının bir okyanus olarak isimlendirilmesi de temelinde önemi ile alakalıdır. Biz insanlar küresel ölçekteki zorlukları algılamada çok da iyi değiliz. Bu nedenle bölgesel konuşmak sorunların paylaşılmasını ve gerekli tedbirlerin alınmasını hızlandıracaktır.
Antarktika sularının mevcut durumunu anlamak, yakın gelecekte meydana gelecek değişiklikleri tahmin etmek ve bunların Antarktika’nın besin ağları ve biyojeokimyasal döngüleri üzerindeki etkilerini araştırmak için bir grup bilim insanı bu suların Güney Okyanusu Olarak isimlendirilmesinin daha etkili olacağını tahmin ediyor.
Diğer Dört Okyanusu da Tanıyalım
Sonucunda kaç okyanus var sorusunun cevabı tam resmi olmasa da çoğunluk için beş biçimindedir. Yazımızın sonunda diğer dört okyanus hakkında da bilgi edinelim.
Pasifik Okyanusu
- Boyut: 165,25 milyon kilometre kare
- Ortalama derinlik: 4.280 metre
- En Derin Nokta: Mariana Çukuru, 10.911 metre
Pasifik Okyanusu, beş okyanus arasında açık ara en büyük, en derin ve aynı zamanda en biyolojik çeşitliliğe sahip olanıdır. Kaliforniya’dan Çin’e kadar 165 milyon kilometrekareden fazla bir alanı kaplar. Bu, Dünya’daki tüm kara kütlelerinin toplamından daha fazladır.
Pasifik Okyanusu’na, 1520 yılında, sakin sularında seyrederken ona Latince “huzurlu deniz” anlamına gelen Mare Pacificum adını veren kaşif Ferdinand Magellan tarafından isim verilmiştir. Ancak Magellan’ın bu dev okyanusun sadece sakin sularında yolculuk yaptığı neredeyse kesindir. Aslında Pasifik Okyanusu, sıcak suyunun yüksek enerjisi sayesinde şimdiye kadarki en güçlü fırtınalardan bazılarından sorumludur.
Pasifik, dünyanın ikinci büyük adası olan Yeni Gine de dahil olmak üzere 25.000’den fazla adaya ev sahipliği yapıyor. Bu çok sayıda ada, havzanın kenarlarındaki “Ateş Çemberi” olarak bilinen zengin volkanik aktivitenin bir sonucudur. Ayrıca Pasifik, deniz kirliliğinin büyük ölçekte bir kanıtı olan Büyük Pasifik Çöp Alanı da dahil olmak üzere bir çok ilginçliğe de ev sahipliği yapmaktadır.
Atlantik Okyanusu
- Boyut: 82,36 milyon kilometrekare
- Ortalama derinlik: 3.339 metre
- En Derin Nokta: Porto Riko Çukuru, 8.605 metre
Atlantik, Triyas Dönemi’nde Pasifik, Hint ve Arktik Okyanuslarından çok sonra oluşan en genç okyanuslardan biridir. Adı Yunan mitolojisinden türetilmiştir. Atlantikos kelimesi Atlas Denizi anlamına gelir. Atlas, Yunan mitolojisinde Titan soyundan bir kişilik olup, Titanlar ile Olymposlu tanrılar arasında yaşanan iktidar savaşının sonunda Gökkubbe’yi taşımakla cezalandırılmıştır. Bu nedenle bu okyanus günümüzde Atlas Okyanusu olarak da bilinir.
Dünya’nın en büyük ikinci okyanusu olan Atlantik Okyanusu, Dünya yüzeyinin yaklaşık %20’sini ve Dünya’nın su yüzeyinin yaklaşık %29’unu kaplar. Bir zamanlar tek parça olan ana kıtanın bölünmesiyle oluşmuştur. Avrupa ve Afrika’yı Amerika’dan ayırır.
Arktik Okyanusu
- Boyut: 14,05 milyon kilometre kare
- Ortalama derinlik: 1.050 metre
- En Derin Nokta: Avrasya Havzası’ndaki Litke Deep, 5.450 metre
Kuzey Buz Denizi ya da Kuzey Buz Okyanusu ya da Arktik Okyanusu, Kuzey Kutbu’ndaki Kuzey Kutup Dairesi’ni kapsayan en küçük ve en kuzeydeki okyanustur. En dikkat çekici özelliği, eskiden okyanusun yarısından fazlasını kaplayan çok yıllık deniz buzudur. Ancak bilindiği üzere bu durum korkutucu bir hızla değişmektedir. 2030’ların sonlarında Arktik Okyanusunda yaz aylarında deniz buzunun tamamen yok olacağı düşünülmektedir.
Hint Okyanusu
- Boyut: 73,56 milyon kilometre kare
- Ortalama derinlik: 3.960 metre
- En Derin Nokta: Sunda Deep, 7.450 metre
Hint Okyanusu, dünyadaki toplam okyanus örtüsünün yaklaşık beşte birini kaplamaktadır. Dünyanın üç büyük okyanusu (diğerleri Pasifik ve Atlantik) arasında en küçük ve en genç okyanustur, ancak Hint Okyanusu Pasifik ve Atlantik’ten fiziksel olarak daha karmaşıktır.
Atlantik gibi Hint Okyanusu da yaklaşık 180 milyon yıl önce süper kıta Gondwana’nın güney ucunun parçalanmasının bir sonucu olarak oluştu. 36 milyon yıl önce de, kuzeyde Hint Yarımadası, batıda Afrika, doğuda Sunda Adaları ve Avustralya toprakları, güneyde ise Antarktika ile sınırlanan bugünkü şekline kavuştu.
Güneyde Antarktika ile komşu olmasına rağmen Hint Okyanusu dünyanın en sıcak okyanusudur. Yüksek su sıcaklığının bir sonucu olarak, çok fazla deniz yaşamı bulundurmaz. Bunun nedenlerinden biri de yüksek buharlaşma oranı nedeniyle dünyadaki en düşük oksijen içeriğine sahip olmasıdır.
Yazının devamında ayrıca göz atmak isterseniz: Atlantik ve Pasifik Okyanusları Birbirine Gerçekten Karışmıyor mu?
Kaynaklar ve ileri okumalar
- How many oceans are there? Yayınlanma tarihi: 7 Temmuz 2023. Kaynak site: Livescience. Bağlantı: How many oceans are there?
- How many oceans are there in the world. Yayınlanma tarihi: 16 Temmuz 2023. Kaynak site: ZmeScience. Bağlantı: How many oceans are there in the world
Matematiksel
