Aklınıza gelen zehirli maddeleri saymanızı istesek muhtemelen biraz da izlediğimiz filmlerin etkisi ile olsa gerek, arsenik, siyanür gibi isimleri sıralarız. Bu maddeler zehirli olmakla birlikte dünyadaki en tehlikeli kimyasal maddeler sıralamasında oldukça gerilerde yer alırlar.
Toksikolojinin babası olarak kabul edilen 16. yüzyıl hekim-simyacısı Paracelsus bir zamanlar şöyle yazmıştı: “Zehir olmayan ne var? Her şey zehirdir ve hiçbir şey zehirsiz değildir. Bir şeyin zehir olmadığını yalnızca dozu belirler.” Bu atasözüne göre, herhangi bir madde uygun miktarda zehir olur.
Paracelsus’un bu sözünün aksine, popüler kültürde “zehir” terimi genellikle günlük yaşamda normal olarak karşılaşılmayan ve nispeten küçük miktarlarda bile zararlı sağlık etkilerine yol açan kimyasal bileşikler için kullanılır.
Birçok kişi, alkollü içeceklerle etanol, tütün ürünleriyle nikotin ve botoks tedavileriyle botulinum toksini gibi kimyasallara nispeten düşük dozlarda maruz kalır ve minimum yan etki yaşar. Ancak, yeterince yüksek dozlarda, bu kimyasallar ölümcül olacaktır.
Vücudun tepkisi genellikle kimyasalın hücrelerin içindeki veya yüzeyindeki reseptörlerle nasıl etkileşime girdiğine veya biyolojik süreçler için kullanılan enzimlere nasıl bağlandığına bağlıdır. Maddenin daha yüksek konsantrasyonları daha güçlü tepkilere yol açar.
Ortalama öldürücü doz (LD50 yani uygulandığı nüfusun %50’sini öldürmeye yetecek doz) bir maddenin zehirlilik derecesini ifade eder ve genellikle vücut ağırlığıyla ilişkilidir. Maddelerin zehirlilik dereceleri incelendiğinde ortaya çıkan listenin ilk beş sırasını siyanür, arsenik ya da bilinen pek çok zehirli madde değil de onlardan 100 kat daha zehirli başka maddeler paylaşıyor.
En Tehlikeli Kimyasal Maddeler
Toksisiteyi değerlendirmek kolay değildir. Bununla birlikte, aşağıda siyanür, arsenik veya strikninden en az yüz kat daha zehirli olan beş gerçekten ölümcül zehirin artan sırayla temsili bir seçkisi yer almaktadır.
5- Risin
Bu zehri Breaking Bad dizisini seyredenler hatırlayacaktır. Dizide bir lise kimya öğretmeni Walter White, iş yöneticisi Lydia Rodarte-Quayle’ı öldürmek için risin adı verilen bir bileşik kullanıyordu. Bu son derece zehirli bitki zehri, Londra’ya sürgüne gönderilen Bulgar muhalif Georgi Markov’u öldürmek için de kullanılmıştı
Beşinci sıradan listeye giren risin, hintyağı bitkisinin (Ricinus communis) çekirdeklerinden elde edilmektedir. Bir çeşit glikoprotein olan risin hücrede protein sentezini engeller ve hücrenin ölümüne neden olur. Ağız yoluyla alındığında kg başına 1-20 miligram LD50’ye sahiptir, ancak solunduğunda veya enjekte edildiğinde (Markov’un durumunda olduğu gibi) öldürmek için çok daha azına ihtiyaç vardır.
4- VX, Venomous Agent X
En tehlikeli kimyasal maddeler sıralamasına dördüncü sıradan giren ve tek sentetik bileşik olan VX, motor yağı kıvamında bir sinir gazıdır. 1950’lerin başında böcek öldürücüler üzerine yapılan çalışmalar sonucunda ortaya çıkmıştır. Ancak sonrasında tarımda kullanılamayacak kadar çok zehirli olduğu kanıtlanmıştır.
VX sinir hücreleri arasında kimyasal maddelerin iletimini engelleyerek öldürür. Bu iletim için asetilkolin adı verilen bir molekül gerekir. Asetilkolin mesajını ilettikten sonra, asetilkolinesteraz adı verilen bir enzim katalizörü tarafından parçalanacaktır. (aksi takdirde mesajı göndermeye devam eder). VX ve diğer sinir gazları bu enzimin çalışmasını durdurur. Böylece kas kasılmaları kontrolden çıkar ve boğulma nedeniyle ölürsünüz.
Sinir gazları Soğuk Savaş sırasında her iki tarafça da üretildi, ancak VX özellikle Hollywood’un gişe rekorları kıran filmi The Rock’ta yer aldıktan sonra daha çok tanındı. VX üretimi ve depolanması 1993’te Kimyasal Silahlar Konvansiyonu tarafından yasaklanmıştır.
3- Batrakotoksin
Filmlerde Kızılderililerin bir çubuk yardımı ile bir zehir üfleterek düşmanlarını etkisiz hale getirdiğini muhtemelen görmüşsünüzdür. Kızılderililer bunun için kurbağalardan yardım alırlar.
Batrakotoksin (batrachotoxin) bilinen en tehlikeli zehirdir. Orta ve Güney Amerika’da yaşayan Zehirli Ok Kurbağası tarafından sentezlenmektedir. İlginç bir şekilde, kurbağalar kimyasalı kendileri sentezleyemezler, aksine onu tükettikleri Melyrid böceklerinden alıp salgılarlar. Bu zehre karşı bugüne kadar hiçbir panzehir geliştirilmemiştir.
Kas ve sinir hücrelerindeki sodyum iyon kanallarının sürekli açık kalmasını sağlayan bakrotoksin sodyum iyonlarının sürekli taşınmasına, en sonunda kalp yetmezliğine ve ölüme neden olur. LD50 kg başına yaklaşık 2 mikrogramdır. Yani iki tane sofra tuzu büyüklüğündeki bir miktar sizi öldürecektir.
2- Maitotoksin
Deniz canlıları da pek çok zehirlenmeye neden olur. Örneğin saxitoksin ile kirlenmiş deniz kabukluları yenirse zehirlenmeye yol açar. Deniz kaynaklı bu zehirler ve zehirlenmeler denizlerdeki zararlı alglerin aşırı çoğalmasıyla ilişkilidir. Maitotoksin ise bu zehirli maddelerin en ölümcül olanı ve zehir listesinin de ikinci sırasında yer almaktadır.
Bir tür deniz planktonu olan dinoflagellat tarafından oluşturulan bu maddenin çok karmaşık bir yapısı vardır. Maitotoksin kalp kası zarından kalsiyum iyonlarının akışını artırır ve kalp yetmezliğine neden olarak etkilerini gösterir.
1. Botulinum toksini
Clostridium botulinum’dur . Botulizm, insanın bildiği en güçlü nörotoksin olan botulinum toksininin üretilmesinden kaynaklanır.
Bilim insanları maddelerin göreceli toksisiteleri konusunda fikir ayrılığına düşseler de, anaerobik bakteriler tarafından üretilen botulinum toksininin bilinen en toksik madde olduğu konusunda hemfikirdir. Ebedi gençlik arayışımızda kendimize botoks enjekte etmemiz sorun olmayabilir, ancak bu güçlü toksini üreten mikroorganizmanın peynir altı suyu tozunda bulunması ve bunun bebek mamalarına geçmesi durumunda büyük endişeye kapılmak gerekir.
Bu toksin, 1995 yılında Tokyo metrosuna düzenlenen ve 13 kişinin ölümüne, 50 kişinin ağır yaralanmasına ve binlerce kişinin zarar görmesine yol açan saldırıda kullanılan sinir gazı sarinden en az 10 bin kat daha güçlüdür. LD50’si çok küçüktür. Aslında kilogram başına en fazla 1 nanogram bir insanı öldürebilir. Bu nedenle de dünyanın en zehirli beş maddesi listesinin başında yer alır.
Botulinum toksini, kaslara kasılma emrini veren kimyasal haberci asetilkolinin salgılanmasını önleyerek kasların kasılamaması neden olur. Bu nedenle botoks, pürüzsüz ve kırışıksız bir yüz sağlama gücünü ortaya koyar.
Sonuç olarak
Şu ana kadar okuduğunuz tehlikeli kimyasal maddeler, insan sağlığı ve çevre için önemli bir risk oluşturmaktadır. Ancak kesinlikle doğada burada anlatılanlardan çok daha fazla zehir vardır. Paracelsus haklıydı. Potansiyel olarak tehlikeli maddelerle çevriliyiz ancak onu ölümcül yapan dozdur.
Kaynaklar ve ileri okumalar için:
- Grandjean P. Paracelsus Revisited: The Dose Concept in a Complex World. Basic Clin Pharmacol Toxicol. 2016 Aug;119(2):126-32. doi: 10.1111/bcpt.12622. Epub 2016 Jun 24. PMID: 27214290; PMCID: PMC4942381.
- Wang DZ. Neurotoxins from marine dinoflagellates: a brief review. Mar Drugs. 2008 Jun 11;6(2):349-71. doi: 10.3390/md20080016. PMID: 18728731; PMCID: PMC2525493.
- Handle with care – the world’s five deadliest poisons. Yayınlanma tarihi: 12 Nisan 2016; Kaynak site: Conversation. Bağlantı: Handle with care – the world’s five deadliest poisons/
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
