“Dünyanın ilk bilim insanı kimdir?” diye düşündüğünüzde muhtemelen onun Platon ya da Pisagor gibi büyük bir isim olacağını varsayacaksınız. Ancak asıl cevap bundan daha farklı.
Aslında William Whewell’in 1830’ların başında bu terimi icat etmesinden önce “bilim insanı” olmak diye bir şey yoktu. Bu nedenle ilk bilim insanın kim olduğu tartışmalı bir konu. Ancak yine de biz bildiklerimizden yola çıkarak bir cevaba ulaşmaya çalışalım.
Bilim İnsanı Kelimesi William Whewell Tarafından İcat Edildi
William Whewell (1794-1866), 19. yüzyıldan sonra unutulmaya yüz tutmuş önemli bir düşünürdür. Ancak bugünkü unutulmuşluğunun aksine Whewell, 19. yüzyıl İngiltere’sinin en önde gelen düşünürlerinden biriydi. Whewell, önemli bir bilim ve ahlak filozofu olmasının yanında mekanik, mineroloji, jeoloji, astronomi, siyasal iktisat, eğitim, uluslararası hukuk ve mimari gibi birçok alanda eserler kaleme almıştı.
British Association for the Advancement of Science’ın kurucu üyeliğini ve başkanlığını da yapmıştı. Aynı zamanda Royal Society’nin de bir üyesi olan Whewell, Geological Society’nin başkanlığını yürütmüş ve uzun süre Cambridge Trinity College’da hocalık yapmıştı. Cambridge’deki kariyeri onun bir çok önemli ahlak filozofu üzerine derin etkiler bırakmasına neden olmuştu.
Bunun yanı sıra, Michael Faraday, John Herschel, Charles Darwin, Charles Lyell gibi ünlü bilim insanlarına da kendi alanlarıyla ilgili olarak yeni terimlerin üretilmesinde yardım etmişti. Bugün modern bilimde kullanılan bazı önemli kavramlar Whewell’in icadıdır. Mesela, “anot”, “katot”, “ion” gibi kavramları Faraday için türetmiştir.
William Whewell bir çok alanda bilime önemli katkılarda bulunsa da öyle bir katkısı vardır ki günümüzde tüm bilim dünyasında en yaygın kullanıma sahiptir. Bu da Samuel Taylor Coleridge ile girdiği bir iddianın sonucunda türettiği “bilim insanı (scientist)” ifadesidir. Elbette öncesinde de bilim ile ilgilenen kişiler vardı. Ancak bilim insanı olarak isimlendirilmeden önce bilim dünyasında yaygın olarak “doğa filozofu (natural philosopher-man of science)” kavramı kullanılmaktaydı.
İlk Bilim İnsanı Olarak Kabul Edilen Bir Çok Aday Var
Onun kastettiği ve bizim bugün anladığımız anlamda, ilk bilim insanı unvanına bir kaç aday gösterebiliriz. Birçoklarına göre, Galileo Galilei’nin hareket ve evrenle ilgili ünlü çalışmaları ve dini dogmalarla çelişmeye hazır oluşu, onu arketipik bir bilim insanı yapıyor. O zamanlar var olan en güçlü teleskopu yaptı ve onu güneş sisteminin güneş merkezli modelini doğrulamak için kullanarak belki de tüm zamanların en büyük bilimsel devrimini sağlamlaştırdı. Albert Einstein bir zamanlar Galilei’yi “modern fiziğin, hatta modern bilimin babası” olarak da adlandırmıştı.
Bir başka aday da, İbn el-Heysem olacaktır. Batı onu Ibn al-Haytham ya da Alhazen adı ile tanıdı. Devamında da ilk bilim insanı unvanı ile ödüllendirdi. Daha önceki düşünürler doğayı çeşitli biçimlerde açıklarken, vardıkları sonuçlara fiziksel deneylerle değil soyut akıl yürütmeyle ulaşmışlardı. Heysem, şimdi bilimsel dediğimiz yöntemi kullanan ilk kişiydi. O diğerlerinin aksine hipotezler öne sürdü. Sonrasında da bunları sistemli bir biçimde deneylerle test etti.
Dikkate değer bir başka aday da Roger Bacon’dur. Ölümünden sonra “Doctor Mirabilis” (muhteşem doktor) olarak anılan Roger Bacon araştırmalarında deneyi savunan bir Ortaçağ dönemi İngiliz filozofu idi. Bacon, bilginin elde edilmesinde doğrudan gözlem ve deneysel yöntemin önemini vurguladı. Kendisi bilimsel araştırmanın yöntem ve tekniklerini popülerleştirdi.
Bir başka aday da Sir Francis Bacon olacaktır. Kendisi filozof, devlet adamı, yazardı. Bacon bilimin ve felsefenin, gelişimini gösterdi. Doğa ve akıl arasında bir bağ kurulabileceği fikrini yerleştirmişti.
İlk Bilim İnsanını Bulmak İçin Zamanda Geriye Gitmek Gerekir
Yukarıda saydığımız isimlerin hepsi bilim tarihine çok önemli katkılarda bulunsa da, hiçbiri kendilerini bilim insanı olarak adlandırmadı. Aksine, onlar temelde yeni bir mesleğin öncüleri değil, doğa filozoflarıydı. Aslında kökleri Antik Yunan’a dayanan bir geleneği temsil ediyorlardı. Bu nedenle de bilim kavramını genişleten kimi kişiler de ilk bilim insanı olarak Aristoteles’i göstermektedir. Ancak Aristoteles bir deneyci değildi ve vardığı sonuçların çoğu da yanlıştı. Aslına bakarsanız Aristoteles’in kendisi, zamanda daha da geriye, Yunan seleflerine işaret ediyor. Bunlardan biri de Anaksimandros’tur.
Thales’in öğrencisi olan Anaksimandros, Milet’te yaşamış İyonyalı bir filozoftur. Kendisi hem bir doğa filozofu hem de bir doğa araştırmacısıdır. Bilime önderlik yapan ve evrene farklı gözlerle bakıp inceleyen ilk kişilerdendir. Aynı zamanda birçok kişi tarafından astronominin kurucusu kabul edilir. Ayrıca kozmoloji üzerine sistematik felsefe görüşü geliştiren ilk filozoftur.
Ancak bilim tarihinde son bir adım geriye, Anaksimandros’un kendi hocasına gitmek de mümkün. Bu durumda ilk bilim insanı adayı olarak Thales karşımıza çıkıyor. Miletli Thales, antik çağın yedi bilgesinden biriydi. Aristoteles onu ilk filozof ve felsefi selefi olarak görüyordu. Her şeyin sudan yapıldığı fikri gibi bazı kavramları 21. yüzyılda yersiz görünse de, Thales geometri, matematik, astronomi ve felsefeye önemli katkılarda bulundu.
Thales, tıpkı bugünün bilim insanlarının yaptığı gibi, dünyanın gözlem ve mantığa dayalı olarak nasıl işlediğine dair teoriler öneren ilk kişi oldu. Kendisinin adını bir çoğumuz okullarda Thales teoremi ile anımsasa da aslında kendisi adını bildiğimiz ilk bilim insanı, ilk filozof, Sokrat öncesi doğa filozoflarının ilki, Miletos okulunu kuran üç filozoftan en iyi bilineni ve İyonya’nın yetiştirdiği önemli bilginlerden biridir.
Sonuç olarak
Bazı soruların cevaplarını vermek kolay değildir. Söz konusu olan bilimin ilklerini bulmak olunca işler daha da zorlaşır. “Eğer ki diğerlerinden ötesini görebildiysem; bu, devlerin omuzlarında yükseldiğim içindir.” diyen Newton’da tam olarak bunu anlatmak istemiştir. Bu yazıda entelektüel mirasın izini gidebildiğimiz kadarıyla geriye giderek sürmeye çalıştık. Ancak eminiz ki ismi unutulan daha bir çok kişi bu devler listesine dahil edilmeyi hak etmiştir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Who Was the First Scientist?. Yayınlanma tarihi: 7 Ekim 2020. Bağlantı: Who Was the First Scientist?
- Aydın, Metin . “William Whewell’in Ahlak Felsefesi”. Hitit İlahiyat Dergisi 20 / 1 (Haziran 2021): 263-290 . https://doi.org/10.14395/hid.864337
- Who Was the First Scientist?. Yayınlanma tarihi: 25 Şubat 2021. Kaynak site: Discovery. Bağlantı: Who Was the First Scientist?
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
