Görsel yanılsamalar, gördüğünüz çok karmaşık görsel bilgileri daha kolay işlemenizi sağlayan algılarımızla ilgili hatalarımızdır. Bunun en ünlü örneklerinden biri de Ebbinghaus Yanılsaması / İllüzyonu adı verilen boyut yanılsamasıdır. Detaylara geçmeden önce meşhur soruyu soralım. Aşağıdaki görselde merkezdeki turuncu dairelerden hangisi daha büyüktür?
Bir çoğunuzun muhtemel bildiği gibi cevap ikisi de değil. Çünkü merkezdeki daireler aynı boyuttadır. Bu yanılsama ilk olarak psikolog Edward B. Titchener (1867-1927) tarafından belgelendiği için Titchener etkisi olarak da bilinmektedir.
Ebbinghaus İllüzyonu Neden Kaynaklanıyor?
Görsel yanılsamalar uzun zamandır insanları büyülemektedir. Filozoflar, varlığın (ontoloji) ve bilginin (epistemoloji) doğasına sundukları zorluklar nedeniyle bu yanılsamaları incelerler. Psikologlar ise, insan beyninin nasıl çalıştığına ve sınırlamalarına dair anlayışımıza ışık tuttukları için yanılsamalar ile ilgilenmektedirler. Ebbinghaus İllüzyonu türünü tek örneği değildir. Aşağıdaki görselde gördüğünüz gibi boyutlar ile ilgili yanılsamalar neden olan benzer bir çok görsel yanılsama mevcuttur.
İlginçtir ki, şişe burunlu yunuslar, çardak kuşları gibi türler bazı türler de bu yanılsamayı insanlarla aynı şekilde görüyor. Ancak güvercin, köpek gibi hayvanlar bizim gördüğümüzün tam tersi bir yanılsama görüyorlar. Babunlar ise hiçbir yanılsama görmüyorlar. Farklı türlerin boyut yanılsamasını neden farklı şekillerde gördüklerini anlamak için araştırmalar devam ediyor. Biz şimdi insanlardaki kısmına odaklanalım.
Bulunduğunuz noktadan uzakta bulunan bir gökdelene bakın. Size çok küçük görünmüş olmalıdır. Farkında olmasak da aslında bu da görsel bir yanılsamadır ve binanın gerçekten yüksek olduğunu anlamak için diğer bağlamsal bilgileri kullanırız. Ömrümüz boyunca nesnelere baktığımızdan, küçük nesnelerin daha uzakta, büyük nesnelerin ise yakında olduğunu biliriz.
Aslında bu yanılsamanın farklı varyasyonları da zaman içinde anlaşılmaya başlanmıştır. Buna bir örnek ise Ay yanılsamasıdır. Bazı geceler Ay gerçekten çok yakın ve normalden çok daha büyük görünür. Bir çoğumuz için bu durum bir hayal kırıklığı olsa da bu durumda aslında sadece bir yanılsamadır
Bir şeyin büyük ya da küçük görünmesi aslında referans çerçeveleri ile ilişkilidir. Beynimiz ufuktaki Ay’ı veya Güneşi algıladığında bize onun fiziksel olarak daha büyük olduğunu söyler. Aynı gök cismi başımızın üzerine çıktığında ise onu daha küçük olarak algılamamızı sağlar.
Ebbinghaus İllüzyonu Herkesi Aynı Biçimde Etkilemez
Aslında bu illüzyon herkesi etkilemiyor. Öncelikle, birincil görsel korteksi daha geniş yüzeye sahip olan bireyler bu illüzyona daha zor kapılıyor. İkinci olarak da günlük çevremizin de bu illüzyonu algılama biçimimiz üzerinde etkisi var. Hareketli taşıtlar, trafik ışıkları ve yanıp sönen reklam panoları gibi dikkat dağıtıcı görsel öğe bombardımanına alışık olmayan kırsal bölge sakinleri bu illüzyondan daha az etkileniyor.
İşin ilginç tarafı bu illüzyon kültüre ve bireysel farklılıklara da duyarlı gibi gözüküyor. Örneğin yapılan bir araştırma sonrasında, Japonların, İngilizlerden; kadınların erkeklerden ve sosyal bilimciler de matematikçilerden daha yüksek oranda bu illüzyondan etkilendiği anlaşıldı.
Peki bir babun neden herhangi bir illüzyon görmüyor? Güvercinler ve köpekler neden bizim için tam tersi bir yanılsama görüyor? Bu sorular cevaplarını anlamak gözün ve bilincin evrimi hakkında daha çok bilgi edinmemizi sağlayacaktır.
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Phillips, W. A., Chapman, K. L. S., & Berry, P. D. (2004). Size Perception is Less Context-Sensitive in Males. Perception, 33(1), 79-86. https://doi.org/10.1068/p5110
- The Ebbinghaus illusion: Small, or very far away?; Yayınlanma tarihi: 22 Ağustos 2016; Bağlantı: https://www.theguardian.com
- Kirsch W, Kunde W. On the origin of the Ebbinghaus illusion: The role of figural extent and spatial frequency of stimuli. Vision Res. 2021 Nov;188:193-201. doi: 10.1016/j.visres.2021.07.016. Epub 2021 Aug 4. PMID: 34364022.
- Rose D, Bressan P. Going round in circles: shape effects in the Ebbinghaus illusion. Spat Vis. 2002;15(2):191-203. doi: 10.1163/15685680252875165. PMID: 11991574.
- Use your illusion: how to trick yourself and others into eating less. Yayınlanma tarihi: 30 eylül 2015. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: Use your illusion: how to trick yourself and others into eating less
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
