Karar vermek insan hayatındaki önemli dinamiklerden biridir. Ancak insan kararlarında her zaman rasyonel davranamaz ve fark etmeden Concorde Yanılımı adı verilen yanılgıya düşebilir. Concorde Yanılımı kişinin karar verirken gelecekteki kazançlarını değil geçmişteki bedellerini referans almasıdır. Teorinin ismi Concorde isimli supersonic uçaktan gelir.
2. Dünya Savaşı’ndan sonra sesten hızlı uçabilen (supersonic) bir yolcu uçağı yapma fikri ortaya çıkmıştı. Başta İngiltere olmak üzere birçok ülkede bu amaçla komiteler kuruldu ve süpersonik bir jet tasarlanmaya başlandı. Projenin 1950’lerin ve 1960’ların başlarında prototip raporlarında başarısız olacağı tahmin ediliyordu.
Concorde uçağının yakıt maliyeti çok yüksekti ve yolcu kapasitesi azdı. Ayrıca güvenirliği yeterli bulunmamıştı. Buna rağmen uçağın üretimine devam edildi. Çünkü projeye çok miktarda para, zaman ve emek konmuştu. Bu nedenle kimse pes etmek istemedi.
1976 yılında uçak kullanıma sunuldu. 5 Temmuz 2000 tarihinde 113 kişinin ölümüne sebep olan Concorde uçak kazası gerçekleşti. Bu acı olayın devamında da geçmişte verilen emeklere kıyamadığı için geleceğini tehlikeye atma durumuna Concorde yanılgısı adı denilmeye başlanacaktı.
Concorde Yanılımı Nedir?
Concorde yanılımı, daha önce yapılan yatırımın içerdiği kayıpları dikkate almayarak, daha önce yatırım yapılan kaynağın kaybedileceği gerçeğinden kaçmak için daha fazla yatırım yapılması gerektiği mantığıdır.
İnsanları kazançlarından çok yitirdikleri şeyler harekete geçirir. Ve yitirdiklerimizi kurtarmak için daha riskli davranışlar sergileriz. Bahis oyunlarında parasının çoğunu önceki oyunlarda kaybetmiş olan bahisçinin son oyunda yitirdiklerini geri almak umuduyla tüm parasını ortaya koyması bu teorinin en tipik örneğidir.
Concorde yanılımını daha gündelik durumlarda da görebiliriz. Örneğin sevdiğiniz sanatçının konseri için bir hafta önceden bilet satın aldığınızı varsayalım. Etkinliğin yapıldığı gün soğuk alıyorsunuz ve grip oluyorsunuz.
Konsere gidip gitmeme konusunda kararsızsınız. Rasyonel olan gelecekteki fayda ve zarar dengesini şu şekilde hesaplamanızdır: ‘’Kendimi kötü hissediyorum. Konsere gitsem de güzel vakit geçiremeyeceğim. Eve döndüğümde daha kötü hasta olma ihtimalim var. Gitmemeliyim. ‘’
Ancak Concorde Yanılımına düştüğünüzde hasta olsanız bile konsere gitmeye karar vermeniz olasıdır. Aksi takdirde paranızı boşa harcamış ve yatırım yaptığınız kaynağı kaybetmiş olursunuz. Oysa parayı çoktan harcamıştınız. Gitseniz de gitmeseniz de geri alamazsınız. Bu nedenle geçmişte yapılan yatırımı dikkate alarak verdiğimiz karar mantıklı olmaktan uzaktır.
Otellerde ya da açık büfe restoranlarda ‘Verdiğim para kadar yemeliyim’ motivasyonu ile tabağını taşana kadar dolduran insanlar, başladığı kitabı okumaktan hoşlanmadığı hâlde okuduğu kısımdan vazgeçemediği için yarım bırakmayıp tamamlayanlar, yazıldığı kursu verimli bulmadığı halde başladığı için terk edemeyip sonuna kadar devam edenler ve buna benzer daha birçok durum Concorde Yanılımı’na örnek olarak verilebilir.
Batık Maliyet Yanılgısı Nedir?
Bu örneklerde de gördüğümüz gibi Concorde Yanılımı sadece maddi alanda kendini göstermez. İnsan ilişkilerinde, geçmişte duygusal yatırım yaptığımız için vazgeçemediğimiz durumlarda da kendini gösterir.
Concorde Yanılımı, psikolojik açıdan insan hayatının birçok alanında ortaya çıkmasına rağmen psikologlar tarafından yeterince incelenmemiştir. Concorde Teorisi hakkında bildiklerimiz davranış ekonomisi alanında Batık maliyet yanılgısı (Sunk Cost Fallacy) üzerine yapılan araştırmalardan ibarettir.
Ekonomik bir terimdir ve Concorde Teorisinin sadece maddi yatırımlarla gerçekleştiği durumları kapsar. Yani batık maliyet yanılgısında yatırımlar sadece parasaldır, duygusal ya da zamansal yatırımları içermez. Bu nedenle psikoloji biliminden çok ekonomi ile ilişkilidir.
Bu iki terimin farkını şu örnekle daha iyi anlayabiliriz. Spor salonuna bir yıllık üyelik yaptırmış olan birini ele alalım. 4 ay boyunca düzenli olarak spora gitmiş ama son zamanlarda motivasyonunu kaybetmiş olsun. Spora gitmek için isteksiz olduğu bir gün ‘Bir yıllık paramı peşin ödedim. Paramın karşılığı kadar gitmek zorundayım.’ şeklinde düşünürse bunu batık maliyet yanılgısına örnek olarak verebiliriz.
Eğer parayı değil yaptığı diğer yatırımları hesaba katarak ‘4 aydır düzenli şekilde devam ediyorum. Bugün gitmezsem verdiğim çaba boşa gitmiş olacak. Fiziksel yorgunluğum ve spora ayırdığım zamanımın karşılığı kadar spora gitmeyi sürdürmeliyim’ şeklinde düşünürse bunu Concorde Yanılımına örnek olarak gösterebiliriz.
Kısacası Concorde parasal, zamansal, fiziksel tüm yatırımları kapsayan durumlarda kullanılırken ekonomik bir terim olan batık maliyet yanılgısı sadece kişinin maddi yatırımlarını kurtarmak için harekete geçme motivasyonudur. Concorde Yanılımında gerçekçi olmayan bir umut beklentisi söz konusudur. Bu sebeple ‘Umut Teorisi’ olarak da isimlendirilir.
Sonuç Olarak;
Umut etmek kişinin hayat motivasyonunu, olumsuz hayat olaylarına karşı direncini arttıran bir etkendir. Ancak Concorde yanılımında görüldüğü gibi realist olmayan umma davranışı, zaten olumsuz gidişatta olan kişiyi düze çıkarmayacak; olumsuz gidişata neden olan davranışını olumlu sonuç bekleyerek sürdürdüğü için olumsuz durumun sürmesine ya da daha kötü sonuçlanmasına neden olacaktır.
Konuk Yazar: Ezgi Beyza TOPRAKÇI
İleri okumalar için: Why are we likely to continue with an investment even if it would be rational to give it up?; Bağlantı: https://thedecisionlab.com/
Matematiksel
