19. yüzyılın başlarında, Sequoyah adlı bir Çeroki’nin olağanüstü yaratıcılığı, halkının dilini ve kültürel geleneklerini korumasına yardımcı oldu. Tamamen kendi başına, 12 yıl süren çalışmaları sonucunda, Çeroki dilinin konuşma seslerini temsil eden bir hece alfabesi geliştirdi. Bu sayede, Çerokiler kısa sürede kitlesel okuryazarlık seviyesine ulaştı. Çeroki dili, ilk yerli Amerikan dillerinden biri haline geldi.
Sequoyah, Amerikan Devrimi’nden önce, günümüzde ABD’nin Tennessee eyaleti sınırları içinde kalan bir bölgede doğdu. Doğuştan gelen bir fiziksel rahatsızlık nedeniyle topallıyordu. Genç yaşlarda, annesinden öğrendiği ticaretle uğraştı. Daha sonra gümüş işçiliği ve demircilik yaparak geçimini sağladı.
Sequoyah, yaşamı boyunca Çeroki kültürüne sıkı sıkıya bağlı kaldı. İngilizce öğrenmedi, beyazların geleneklerini benimsemedi, ancak onların en büyük avantajlarından birini fark etti: Yazılı dil. Çeroki dilinin kendine özgü seslerini yansıtan bir yazı sistemi oluşturabilir miydi? Bu düşünce zihninde şekillenmeye başladı.
Ancak, pek çok Çeroki bu fikre karşı çıktı. Bazıları, kelimeleri kâğıda dökmenin tehlikeli olduğuna ve hatta büyücülüğe benzediğine inanıyordu. Tüm bu tepkilere rağmen, Sequoyah, Çeroki dili için bir yazı sistemi geliştirme konusundaki kararlılığını sürdürdü.
Ne yazık ki, 1812 Savaşı, planlarını bir süreliğine ertelemesine neden oldu. Savaşın ardından, Çeroki dilini yazılı bir forma dönüştürme çalışmalarına kendini adadı.
Çeroki Dilinin Yazıya Dökülme Süreci
Sequoyah tek dilli biriydi—yalnızca kendi ana dili olan Çeroki’yi konuşuyordu. Bu nedenle hiçbir dili okuyup yazmayı bilmiyordu. Buna rağmen, yazılı iletişimin işlevini ve bu beceriyi kazanan toplumlar arasındaki önemini sezgisel olarak kavradı.
İlk yöntemi, Çeroki dilindeki her kelimeye karşılık gelen bir görsel sembol oluşturmaktı; yani logografik veya piktografik bir yaklaşım benimsedi. Ancak kısa süre içinde bu yöntemin aşırı derecede karmaşık olacağını fark etti.
Bunun yerine, Çeroki konuşmasını daha dikkatli dinlemeye ve kelimeleri oluşturan ses kalıplarını incelemeye başladı. Ünlü ve ünsüzleri ayırt etti ve birçok farklı varyasyonu belirledi. Sonunda yaklaşık 85 farklı heceyi izole ederek her sese bir sembol atadı. Hece alfabesini tamamlarken, harflerin nasıl şekillendirilebileceğini anlamak için basılı bir Hristiyan İncil’inden örnekler kullandı. Bu sayede Çeroki dilinin kendine özgü bir yazılı sistem kazanmasını sağladı.
Sequoyah’ın kızı A-Yo-Ka, babasının çalışmasını tamamlamasına yardım etti ve altı yaşında hece alfabesini öğrenmeye başladı. Daha sonra, Sequoyah kayınbiraderine de bu yazıyı öğretmeyi başardı. Ancak bu, Sequoyah ve kızının büyücülükle suçlanmasına ve yargılanmak üzere kasaba reisinin huzuruna çıkarılmasına neden olacaktı.
Mahkemede, Sequoyah ve A-Yo-Ka zorla birbirlerinden ayrıldılar. Hece alfabesinin gerçekten işe yarayıp yaramadığını test etmek amacıyla, yazılı mesajlar yoluyla iletişim kurmaları istendi. Sonunda, yargılamaya katılan savaşçılar, Sequoyah’ın gerçekten de konuşmayı kâğıda aktarmanın bir yolunu bulduğunu kabul ettiler. Devamında da hece alfabesinin gücünü anlayarak, kendilerine de okumayı öğretmesini istediler.
Kısa süre içinde, Çeroki nüfusunun büyük bir bölümü okuryazar hale geldi. 1825 yılında geliştirdiği hece alfabesi, Çeroki Ulusal Konseyi tarafından resmen kabul edilecekti. 1826’da Çeroki ulusunun yasaları bu alfabe ile basıldı. Ardından, 1828 yılında Cherokee Phoenix gazetesi, hem iki dilli hem de iki farklı yazı sistemiyle hazırlanan ilk yayın oldu.
Sequoyah’ın Bulduğu Sayısal Sistem
Sequoyah, yazı sistemini tamamladıktan sonra, Çeroki halkı için pratik bir sayı sistemi oluşturmayı da amaçladı. Geliştirdiği sistem, modern Batı rakamlarından farklı bir mantığa dayanıyordu. Temel olarak, toplamalı ve çarpımsal bir yapı içeriyordu.
Batı sisteminde olduğu gibi basamak değeri ve sıfır kavramını kullanmak yerine, her onlar basamağı ve birim için ayrı semboller oluşturmuştu. Örneğin, 67 sayısını Batı sisteminde olduğu gibi 6 ve 7’yi yan yana koyarak değil, önce “60”ı temsil eden bir sembol, ardından “7”yi ekleyerek ifade ediyordu. Bu yöntem, belirli temel sayıların üzerine eklemeler yaparak büyük sayıları oluşturmayı sağlıyordu.
100’ün üzerindeki sayılar ise çarpımsal-toplamalı bir sisteme dayanıyordu. Yani, 100’den 900’e kadar her rakam için ayrı semboller geliştirmek yerine, yalnızca bir tane “100” işareti tasarladı. Sonrasında da bunu 1’den 19’a kadar olan sayılarla birleştirerek daha büyük rakamları ifade etti.
Şifreli-toplamalı (ciphered-additive) sayı sistemi günümüzde nadir görülse de, son birkaç yüzyıl öncesine kadar farklı kültürlerde oldukça yaygındı. Yunan, İbranice ve Arap alfabesine dayalı rakam sistemleri bu yöntemi kullanıyordu. Antik Yunanlıların tüm matematiksel kayıtları bu biçimde yazmıştı.
Benzer şekilde, Mısır devletinin günlük işlerinde kullanılan hiyeratik rakamlar, güney Hindistan ve Sri Lanka’daki geleneksel Sinhalese rakamları ve 12. yüzyılda Çin’de Jurchin yazısı için geliştirilen Siniform rakam sistemi, bu yöntemin kültürler arası tekrar eden bir yapı olduğunu kanıtlıyordu.
Ancak Sequoyah’ın yaşadığı dönemde bu sistemlerin çoğu Amerikan entelektüel dünyasında bilinmiyordu. Başka bir deyişle, nasıl ki Sequoyah’ın hece alfabesi o dönemde Amerika’daki yazı sistemleri arasında benzersizse, geliştirdiği sayı sistemi de bölgede kullanılan diğer rakam sistemlerinden tamamen farklıydı.
Neden Sequoyah’ın Sayısal Sistemi Günümüzde Kullanılamıyor?
Yazılı tarih boyunca, 5.500 yılda en az 100 farklı sayı sistemi geliştirilmiştir. Bu temel sayı sistemlerinden her biri, farklı zamanlarda ve farklı kültürlerde, birbirlerinden bağımsız olarak defalarca icat edilmiştir. Ancak Batı rakamlarının küresel çapta prestije sahip olması ve baskın kullanımının giderek artması, yeni sistemlerin kabul edilmesini neredeyse imkânsız hale getirmiştir. Sequoyah’ın rakamlarının unutulmasının nedenlerinden biri de büyük ölçüde budur.
21. yüzyılda, Sequoyah’ın sayısal sistemi kullanılmasa da, geliştirdiği Çeroki hece alfabesi hâlâ yaşamaya devam etmektedir. ABD’nin Oklahoma eyaletinin kuzeydoğusunda bulunan Çeroki Ulusu’nda, İngilizce ile birlikte resmi dil statüsüne sahip olan Çeroki dili, günlük yaşamda aktif olarak kullanılmaktadır. Ayrıca, Oklahoma ve Kuzey Karolina’daki okullarda ve üniversitelerde her yaştan öğrenciye öğretilmekte ve dil eğitimi programlarının bir parçası olarak aktif şekilde kullanılmaktadır.
Sonuç Olarak
Çeroki hece alfabesi akademik araştırmaların da önemli bir konusu olmaya devam etmektedir. Bu durum, Sequoyah’ın mirasının hâlâ canlı olduğunu ve Çeroki kültürünün dil yoluyla sürdürülebilirliğini koruduğunu göstermektedir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Sequoyah and the Creation of the Cherokee Syllabary. Kaynak site: National Geographic. Bağlantı: Sequoyah and the Creation of the Cherokee Syllabary
- Sequoyah and the Almost-Forgotten History of Cherokee Numerals. Kaynak site: MIT Press. Bağlantı: Sequoyah and the Almost-Forgotten History of Cherokee Numerals
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
