Bazen, sevdiğiniz bir kitabı okurken, bilgisayar oyunu oynarken, spor yaparken, resim, müzik gibi bir sanat ile uğraşırken ve hatta bir matematik problemi çözerken zamanın nasıl geçtiğini anlamazsınız. Kendinizi bir şeye tamamen kaptırmış hissettiyseniz, bu psikologların akış olarak adlandırdığı bir zihinsel durumdur.
Akış, her birimizin günlük hayatlarımıza dahil edebileceği bir “optimal deneyim” durumudur. Hayatı yaşanmaya değer kılan bir keyif alma durumu ile karakterize edilen bir şeydir. Ancak yaratıcı akışı sağlamak için kişinin öncelikle uğraştığı konu ile ilgili sağlam bir altyapıya bir uzmanlık temeli geliştirmesi gerekir.
Yaratıcı Akış Fikri İle Nasıl Tanıştık?
Psikolog Mihály Csíkszentmihályi’nin akış üzerine araştırmasına 1970’lerde başladı. Kendisi gözlemlerinde sanatçıların, ısrarlı bir biçimde yorgunluğa ve açlığa meydan okurcasına çalışmasından etkilenmişti. Ayrıca bu kişilerin, yaptıkları işi tamamladıktan sonra eserleri ile fazla da ilgilenmediklerini fark etmişti. Onların ödülü yaptıkları resme kendilerini kaptırmak gibi görünüyordu.
Csikszentmihalyi daha sonra bu hipotezi sistematik olarak incelemeye devam etti. Bu deneyimin sanat, spor veya tıp gibi hemen hemen her alanda ortaya çıkabileceğini keşfetti. O günden bu yana geçen yıllarda araştırmacılar, akış içinde olmanın nasıl bir şey olduğu ve bunu deneyimlemenin genel zihinsel sağlığımız ne kadar önemli olduğu konusunda geniş bir bilgi birikimi elde etti.
Ancak yarım asırdır yapılan araştırmalar, akışı örnekleyen dikkat duygusuyla ilişkili beyin mekanizmaları hakkında pek çok temel soruyu yanıtlayamadı. Bir cevap için Drexel Üniversitesi Yaratıcılık Araştırma Laboratuvarındaki araştırmacılar farklı beceri düzeyinde 32 caz gitaristi ile anlaştı.
Gitaristler doğaçlama müzik yaparken beyin dalgalarını kaydetmek için başlarına elektrot başlıkları yerleştirdiler. Müzisyenler, her performans sırasında deneyimledikleri akış derecesini kendileri derecelendirdiler. Ortaya çıkan 192 kayıtlı caz doğaçlaması daha sonra dört caz uzmanına dinletildi. Uzmanlar her birini yaratıcılık ve diğer nitelikler açısından derecelendirdiler.
Doğaçlama caz akış ve yaratıcılık konusunda bize ne gösterdi?
Doğaçlama, caz müziğinin en önemli unsurudur. Müzisyen, bir caz eserinin icrası esnasında, eserin melodik yapısının haricinde eserden farklı olarak tamamen doğaçlama melodiler çalabilir. Bu performans, eserde bulunan akorlar çerçevesinde o an gerçekleştirilir. Bu süreç aynı zamanda yaratıcılık üzerine çalışan bilişsel psikologlar ve sinirbilimcilerin de favorisidir.
Gitar performansının sonunda en deneyimli müzisyenler kendilerini acemilere göre daha fazla akış içinde olarak değerlendirdi. Bu da deneyimin akış için bir önkoşul olduğunu doğruladı. Beyin aktiviteleri de bunun nedenini ortaya çıkardı. Bu müzisyenler akış halindeyken performans sergilediklerinde, beyinlerinin işitme ve görmeyle ilgili olduğu bilinen alanlarda daha fazla aktivite gerçekleşti. Buna karşılık, en az deneyimli müzisyenlerde akışla ilgili çok az beyin aktivitesi vardı.
Ayrıca akış yaşayan müzisyenler, yürütücü işlev veya bilişsel kontrolle ilgili olduğu bilinen ön loblarının bazı kısımlarında azalmış aktivite gösterdi. Başka bir deyişle akış, beynin diğer bölümleri üzerindeki bilinçli kontrol veya denetimin gevşetilmesiyle de ilişkiliydi.
Akış ve akış dışı yaratıcılık
Akış durumu yaratıcılığının akış dışı yaratıcılıktan çok farklı olduğunu gösterdi. Önceki nörogörüntüleme çalışmaları bu durumun varsayılan mod ağı tarafından üretildiğini öne sürüyordu. Araştırmalara göre varsayılan mod ağı zihinde gezinme, geçmiş deneyimleri hatırlama, başkalarının zihinsel durumu hakkında düşünme, geleceği hayal etme ve dil işleme görevlerine yerine getirir.
Başkalarıyla ilişkimizde kim olduğumuzu düşünmemize ve bunlarla tutarlı bir öz anlatı oluşturmamızı sağlar. Hatta kendi yüzümüzü ve sesimizi bile varsayılan mod ağı sayesinde tanıyoruz. Süreç ise yönetici kontrol ağları tarafından yönlendirilir. Ancak yaratıcı akış farklıdır. Varsayılan mod ve yönetici kontrol ağları bastırılmıştır.
Örneğin, bilgili ancak nispeten deneyimsiz bilgisayar programcıları kodun her satırında akıl yürütme yapmak zorunda kalabilirler. Ancak deneyimli kodlayıcılar, bilgisayar programlama için uzmanlaşmış beyin ağlarından yararlanırlar. Bu sayede, programın ilk taslağını – belki de tek oturuşta – tamamlayana kadar fazla düşünmeden akıcı bir şekilde kod yazmaya başarırlar.
Uzmanlığın akışa ulaşmanın anahtarı olduğu yönündeki bulgular 2019 yılında aynı ekip tarafından yapılan çalışmayı da destekliyordu. Bu çalışmada da caz müzisyenlerinden “daha yaratıcı” çalmaları istenmişti. Uzman olmayan müzisyenler gerçekten de daha yaratıcı bir şekilde doğaçlama yapmışlardı. Bunun nedeni, doğaçlamalarının bilinçli kontrol altında olması ve bu talebi karşılayacak şekilde ayarlanabilmesiydi.
Öte yandan, yaratıcı süreçleri onlarca yıllık deneyimle şekillenen uzman müzisyenler, istendikten sonra daha yaratıcı performans sergileyemediler. Uzmanlardan birinin belirttiği gibi, “Kendimi sıkışmış hissettim ve daha yaratıcı düşünmeye çalışmak bir engeldi.”
Sonuç olarak
Yaratıcı akıştan yararlanmak isteyen müzisyenler, yazarlar, tasarımcılar, mucitler için çıkarılacak sonuç şudur. Bir konu hakkında gerçekten akış deneyimini yaşamak istiyorsanız, öncelikle o konu hakkında bol pratik yaptığınızdan emin olun. Bunun ardından bir adım geri çekilin ve becerinin kontrolü ele almasına izin verin. Yaratıcı akış ile ilgili gelecekteki araştırmalar, yeterli uzmanlığa ulaşıldığında kontrolün serbest bırakılmasına yönelik olası yöntemler konusunda bize fikir verecektir.
Kaynaklar ve ileri okumalar
- Rosen D, Oh Y, Chesebrough C, Zhang FZ, Kounios J. Creative flow as optimized processing. Evidence from brain oscillations during jazz improvisations by expert and non-expert musicians. Neuropsychologia. 2024 Apr 15;196:108824. doi: 10.1016/j.neuropsychologia.2024.108824. Epub 2024 Feb 21. PMID: 38387554.
- Brain scans of Philly jazz musicians reveal secrets to reaching creative flow.. Yayınlanma tarihi: 5 Nisan 2024. Kaynak site: Conversation. Bağlantı: Brain scans of Philly jazz musicians reveal secrets to reaching creative flow
- Rosen DS, Oh Y, Erickson B, Zhang FZ, Kim YE, Kounios J. Dual-process contributions to creativity in jazz improvisations: An SPM-EEG study. Neuroimage. 2020 Jun;213:116632. doi: 10.1016/j.neuroimage.2020.116632. Epub 2020 Feb 28. PMID: 32114150.
- Dietrich A. Neurocognitive mechanisms underlying the experience of flow. Conscious Cogn. 2004 Dec;13(4):746-61. doi: 10.1016/j.concog.2004.07.002. PMID: 15522630.
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
