Eğer bir zaman makinesi yapıp 16. yüzyıl İngiltere’sine geri dönmeyi başarırsanız kesinlikle üzerinizde mor renkli bir kıyafet bulunmamasına özen gösterin. Çünkü Kraliçe I. Elizabeth bir zamanlar, kraliyet ailesinin yakın üyeleri dışındakilerin mor renkli giysi giymesini yasaklamıştı. Çünkü Tyrian Moru kraliyet, güç ve zenginlik anlamını taşırdı.
.
Bu durum, 18 yaşındaki bir kimya öğrencisinin tesadüfi keşfinin bize mor rengi verdiği ve dünyada devrim yarattığı 1856 yılına kadar devam etmiştir. Peki ama mor rengi bu kadar özel kılan şey nedir? Ayrıca bir boyanın keşfi dünyayı nasıl değiştirdi? Kısaca mor rengin tarihçesine göz atalım.
Tyrian Moru Nedir?
Kraliyet moru, erguvan moru veya imparatorluk moru olarak bilinen “Tyrian moru”, ilk olarak Tunç Çağı’nda Fenikeliler’in Tyre (günümüzde Lübnan’da bulunan Sur Şehri)) Şehri’nde elde edilmiştir. Bu boya, Akdeniz’in her yerinde bulunan yırtıcı deniz salyangozlarının mukus bezinden (hipobranşiyal bez olarak adlandırılır) üretilir. Bu salyangozların birkaç farklı türü vardır, farklı türlerden elde edilen boya ise sonuçtaki rengin farklı tonlarda olmasına neden olur.
Bölgeden elde edilen arkeolojik kanıtlar, büyük miktarlarda salyangozun bu boyanın üretimi nedeni ile öldürüldüğünü göstermektedir. Ayrıca bölgede yoğun bir biçimde Tyrian moru üretiminin olduğunu günümüze kalan antik metinlerden de biliyoruz. Murex mukusunun çıkarılması ve boyanın yapımının sırları modern zamanlarda yeniden keşfedilmiş olsa da, o dönemlerde bunu seri bir biçimde nasıl yaptıklarını bilmemiz mümkün değildir.
Ayrıca Akdeniz bölgesinde başka antik yerleşim yerlerinde de bu salyangoz kabuğuna rastlandığı için muhtemelen boya başka bölgelerde de üretilmekteydi. Nerede üretilirse üretilsin bu rengi elde etmek için harcanan emek fazlaydı. Nadir olan değerli olduğu için de Tyrian moru son derece pahalı bir renkti. Bunun sonucunda da bir zaman içinde aşırı güç ve zenginliğin sembolü haline gelecekti.
Tyrian Moru Neden Kraliyetle İlişkilidir?
Zamanla Tyrian Moru Roma, Mısır ve Pers’in imparatorluk sınıflarıyla ilişkilendirilecekti. Roma’da yalnızca seçilmiş birkaç kişinin bu rengi giyme ayrıcalığı vardı. Romalı senatörlerin togalarında mor şerit takmalarına izin veriliyordu. Yunanistan’da renk mevzuatla sıkı bir şekilde kontrol edilmekteydi. Yalnızca yüksek rütbeli siyasi figürler Tyrian moru giyebilirdi. Öyle bir mor sembolizmi vardı ki, Antik Roma’da imparatorluk yapıları ve lahitleri bile koyu ve düz bir mor renge sahip porfir mermerden yapılırdı.
Mor, Roma Dönemi’nden itibaren din adamlarıyla ilişkilendirilmişti. Ancak MS 1464’te Papa II. Paul, Kilise’nin resmi giysisi olan mor cübbelerin kırmızı olanlar ile değiştirilmesine karar verecekti.
William Perkin ve Sentetik Mor Rengin Keşfi
Tyrian moruna benzer renkte makul bir kopya, 1856 yılında, o zamanlar sıtmanın tedavisi için kinin yaratmaya çalışan 18 yaşındaki İngiliz kimya öğrencisi William Henry Perkin tarafından keşfedildi.
18 yaşındaki William Perkin bir gün anilin ile çalışmalarını yaparken potasyum bikromat ile tepkimesinden bir çökelti oluştuğunu gördü. Sonrasında bu çökeltinin rengini değiştirmek adına karışıma etanol ekledi. Böylelikle sentetik biçimde mor rengi elde etti. Bu rengin aynı zamanda ipeği boyadığını fark ettiğinde aslında sentetik boyayı da bulmuş oldu. Boyanın adına da “Mauvenie” koydu. Rengin adı daha sonra 1859’da mor ebegümeci çiçeğinin Fransızca adına dayanarak “leylak rengi” olarak değiştirilecekti.
Perkin, elde ettiği başarının potansiyelini hemen anladı. Boyasının patentini aldı ve sentetik bir boyayı ticarileştiren ilk kişi oldu. Daha sonra mor, Viktorya dönemi İngiltere’sinde oldukça popüler bir renk haline geldi. Artık sadece zengin ve güçlü soylular için geçerli değildi. Perkin’in icadı moru kitlelere ulaştırdı.
Bu başarıdan ilham alan birçok kimyager, organik moleküllerden sentetik boyalar geliştirmeye başladı. Boyanın keşfi sadece moda endüstrisini değiştirmekle kalmadı. Aynı zamanda organik kimya endüstrisinin büyümesini de hızlandırdı.
1998 yılında, uzun bir deneme yanılma sürecinin ardından Tyrian moru yaratma yöntemi yeniden keşfedilecekti. Günümüzde Meksika’nın Oaxaca kentinde geleneksel yöntemler ile bu renk yeniden üretiliyor. Üstelik eskisi gibi denizcanlılarının öldürülmesini de gerektirmiyor. Ancak fiyatlar tıpkı eski zamanlarda olduğu gibi inanılmaz derecede yüksek. Bir gram Tyrian moru boya maddesi size binlerce dolara mal olacak. Tyrian moru hala zenginlik ve gücün simgesi.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Creating Purple; https://exhibitions.kelsey.lsa.umich.edu
- Color Psychology: What Does the Color Purple Mean?; Yayınlanma tarihi: 8 Ocak 2022; Bağlantı: https://www.verywellmind.com/
- Why is the color purple associated with royalty?; Yayınlanma tarihi: 3 Temmuz 2011. Bağlantı: https://www.livescience.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
