Birçoğumuz zaman zaman bir başkasına bizden talep etmese bile yardım etme eğilimi gösteririz. Üzgün bir arkadaşımızı teselli etmek için uğraşırız. Yardım kuruluşlarına bağışta bulunuruz. Gönüllü olarak hastanelerde, bakım evlerinde çalışırız. Markette poşetlerini taşımakta zorluk çeken birinin yükünü paylaşırız.
Bu davranışlar bir çok kişi için aslında oldukça normaldir. Ancak insanların neden bazen başkalarını kurtarmak için kendi hayatlarını riske atmaya hazır oldukları sorusu yüzyıllardır filozofları ve bilim insanlarını şaşırtmıştır. Modern Neo-Darwinci görüşe göre, insan temelde bencildir. Tek amacı hayatta kalmak ve kendilerini kopyalamak olan binlerce genin “taşıyıcısı”dır.
Bu görüşe göre, aile üyeleri veya uzak kuzenler gibi genetik olarak bizimle yakından ilişkili insanlara yardım etmek mantıklıdır. Çünkü fedakarlık gibi görünen bu yardımlar aslında gen havuzumuza fayda sağlar. Peki ya genetik olarak yakından akraba olmadığımız insanlara, hatta hayvanlara neden yardım ederiz?
Altruizm Yani Özgecilik Nedir?
Altruizm, kendini hiçbir şekilde düşünmeden, sadece ve sadece başkalarına yarar sağlamak arzusuyla yapılan davranışlardır. Kişi sadece empati kurar ve yardım etmeye karar verir. Diğer bir deyişle özgecilik kişilerin bir bedel ödeyerek başka kişilere fayda sağlayacak davranışlarda bulunması olarak tanımlanır.
Yazıyı okuyan çoğu kişi kendisini altruist olarak tanımlasa da ”çıkar gözetmeme” kavramına yapılan vurgu akıllarda soru işaretleri bırakır. Sırasını verdiği kişiyi büyük bir olasılıkla bir daha görmeyeceği için yapan kişi bunu gerçekten içtenlikle yapmış olabilir. Ama özellikle birbirlerini tanıyan insanların yaptıkları fedakarlıkların arka planındaki dürtüyü ayırt etmek her zaman kolay değildir.
İnsanlar Neden Yardım Eder?
Bencil genler tarafından yönetilen bir dünyada fedakârlık nasıl evrimleşebilir? Bu soruya cevap olarak üç farklı görüş ileri sürülmüştür.
1- Evrimsel Bakış ve Sosyal Öğrenme Teorisi
Evrimsel sosyal psikologlar yardım etmenin yaşamsal bir değeri olup olmadığına konusuna eğilmişlerdir. Onlara göre başkalarına yararlı olan karmaşık sosyal davranışlar türler için yaşamsal değere sahiptir. Ve temelde bu durumu dört kavram etrafında açıklarlar. İlk odaklanılan kavram akraba seçilimi, yani doğal seçilimin genlerimizi paylaştığımız bir akrabaya yardım etmeye yönelik davranışları desteklediği görüşüdür.
Evrimsel biyolog William Donald Hamilton, kalıtsal olarak aktarılan özgecilik özelliğinin yayılması için fedakârlık yapan kişinin kaybının, bu davranıştan fayda sağlayan kişinin elde ettiği çıkarla bu ikisi arasındaki akrabalık derecesinin çarpımından küçük olması gerektiğini kanıtlayarak akraba seçilimi fikrine resmiyet kazandırmıştır
İkincisi karşılıklılık normu, yani başkalarına yardım edilmesi durumunda gelecekte bunun karşılığında bize de yardım edileceği beklentisidir. Üçüncüsü her türlü sosyal normu öğrenmenin insanların uyumu açısından önemli olduğu ve başkalarına yardım etmeye verilen değerin de bu normlardan biri olduğudur. Dördüncüsü de yardımlaşan grupların hayatta kalma olasılığının diğer gruplara göre daha fazla olmasıdır.
2- Sosyal Değiş Tokuş: Yardımlaşmanın Bedelleri ve Ödülleri
Yardım etme fikrinin arka planını açıklamak için geliştirilen sosyal değiş tokuş kuramına göre yardımlaşma davranışların kökeni illa da genlerimiz değildir. İnsanlar aslında sosyal ödülleri arttırmak ve sosyal bedelleri azaltmak için de birbirlerine yardım ederler.
Bu modele göre acil bir durumu izlemek insanda uyarılma durumu yaratır. Bu durum arttıkça kişide huzursuzluk artar. Bu huzursuzluk maliyet ve ödüllerin değerlendirilmesi sonucunda verilen bir tepkiyle azaltacaktır. Olayı seyredenin yardım etmesinin maliyeti zaman ve efor kaybı ve kendini tehlikeye atmak olacaktır. Ödülleri ise, yükselmiş bir özgüven, yardım isteyen kişinin teşekkürü ve övgüler olur.
3- Empati ve Altruizm
İnsanların yardım etme güdüsü özgecilikten de kaynaklanıyor olabilir. Bu hipoteze göre insanlar bir başkası için empati duyduklarında (bir başkasının, yaşadığı olay ve duygularını yaşadıklarında) bu kişiye sadece özgeci nedenlerle yardım etmek isterler. Özellikle güvenli bağlanan insanlar empati hissederler.
Ancak başkaları tarafından reddedilmiş insanların empati hissetme olasılığı özellikle düşüktür. Asıl önemli olan ve geliştirilmesi gereken yardımlaşma biçimi elbette budur. ( Detaylar için: Empati Boşluğu: Başkalarının Duygularını Anlamak Neden Bu Kadar Zor?)
Ayrıca insanlar her durumda yardım etmezler. Bu dürtünün gerçekleşebilmesi için beş koşulun sağlanması gerekir. Bunun için kişi olayı fark etmeli, bunu acil bir durum olarak yorumlamalı, sorumluluk almalı, uygun yardım biçimini bilmeli ve yardım etme kararını uygulamaya koymalıdırlar.
Acil duruma tanık olanların sayısı arttıkça iki koşulun, olayı acil bir durum olarak yorumlamak ve sorumluluk almak, yerine getirilmesi zorlaşır. Bu da seyirci kalma etkisi yaratır. Bu etkiye göre bir olaya tanık olanların sayısı ne kadar fazlaysa içlerinden birinin yardım etme olasılığı da o denli düşer.
Ama ya yardıma ihtiyacı olan kişi sizseniz? İnsanları size yardım etmeye nasıl teşvik edersiniz? Sıklıkla önerilen bir taktik, bir kişiyi kalabalıktan ayırmaktır. Göz teması kurun ve özellikle o kişiden yardım isteyin. İsteğinizi kişiselleştirirseniz, insanların sizi geri çevirmesi çok daha zor hale gelir. Bu arada yardım konusu ile de ilgili ilginç bir öneri vardır. Detaylar için bu yazıya göz atabilirsiniz: Benjamin Franklin Etkisi: Birinin Sizi Sevmesi İçin Ona Bir İyilik Yaptırın
Kaynaklar ve ileri okumalar:
- Elliot Aronson Timothy D. Wilson Robin; Sosyal Psikoloji; 2018, ISBN: 9789752563520
- The Elusive Calculus of Insect Altruism; https://www.scientificamerican.com/
- Pure altruism – the connection that explains why we help strangers. Yayınlanma tarihi: 25 Temmuz 2019; Bağlantı: https://theconversation.com/
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, 2015 yılından beri yayında olan ve Türkiye’de matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak veya Patreon üzerinden ufak bir bağış yaparak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
