Psikoloji dünyasında zeka, uzun yıllardır üzerinde en çok tartışılan konulardan biridir. Bazı araştırmacılar zekayı tek bir genel yetenek olarak tanımlarken, bazıları bunun bir dizi beceri ve yeteneği kapsadığını savunur. Bu farklı bakış açıları, psikologların zekayı akıcı zeka ve kristalize zeka olmak üzere iki temel biçimde ele almalarına yol açmıştır.
Akıcı ve Kristalize Zeka Arasındaki Fark Nedir?
Psikolog Raymond B. Cattell tarafından öne sürülen ve John Horn tarafından geliştirilen teoriye göre, zeka iki temel bileşenden oluşur: akıcı zeka ve kristalize zeka.
- Akıcı zeka, yeni ve benzersiz durumlarda akıl yürüterek, mantıksal düşünme ile problemlere çözüm bulma yeteneğini ifade eder.
- Kristalize zeka, geçmişteki öğrenme veya deneyim yoluyla edinilen bilgileri kullanma yeteneğidir.
Bu iki zeka türü, farklı biçimlerde işler ve farklı türdeki zorlukların üstesinden gelmemizi sağlar. Farkı daha iyi anlamak için bir örnek üzerinden açıklayalım.
Diyelim ki yaklaşan bir tarih sınavınız var. Haftalardır ders çalışıyor, ders notlarınızı okuyor ve detayları unutmamak için sık sık tekrar yapıyorsunuz. Ezberlediğiniz ve beyninizde somutlaştırdığınız tüm bu bilgiler, kristalize zeka sınıflandırmasına girer. Bu zeka türü, belleğinizde biriken bilgi deposundan faydalanmanızı sağlar.
Ancak sınav yaklaştıkça, ezberleme sürecinde sıkıntılar yaşadığınızı fark ettiniz. Sonucunda farklı bir çalışma sistemi geliştirmeye karar verdiniz. Örneğin, tarihleri renkli kartlara yazıp arka tarafına olayları not alarak bir sıralama sistemi oluşturabilirsiniz. Bu yeni strateji, problem çözmek için geliştirdiğiniz bir yöntemdir ve mantıksal düşünme ile akıl yürütmeyi içerir. İşte bu süreç, akıcı zekanın bir örneğidir.
Kristalize Zeka Nedir?
Kristalize zeka, çoğu insanın “geleneksel zeka” olarak düşündüğü şeydir. Kısaca ifade etmek gerekirse, kristalize zeka, bildiğiniz şeyleri temsil eder. Bu zeka türünü kullandığınızda, geçmişte öğrendiğiniz bilgileri ve deneyimleri temel alarak hareket edersiniz.
Okulda öğrendiğiniz dersler, günlük hayatta karşılaştığınız problemleri çözmek için kullandığınız bilgiler ya da bir konuda edinilmiş tecrübeler, kristalize zekanın birer yansımasıdır.
Kristalize zeka, beyninizin uzun süreli belleğinde saklanan bilgileri kullanma yeteneğidir. Bir makaleyi dikkatlice okuduğunuzda, bir ders sırasında notlar aldığınızda veya yeni bir konu hakkında bir video izlediğinizde, beyniniz bu bilgileri depolar. Daha sonra bu bilgiler, ihtiyaç duyduğunuz anlarda kullanılmak üzere bilgi kataloğunuzdan çıkarılır.
Araştırmalar, kristalize zekanın yaşla birlikte gelişme eğiliminde olduğunu göstermiştir. Bu, yaşam boyunca biriken bilgi ve deneyimlerle bağlantılıdır. Yeni bilgiler öğrenildikçe ve farklı deneyimler yaşandıkça, kristalize zeka birikimi artar.
Ancak bu zeka türünün gelişimi, bireyin öğrenmeye devam etme isteğine ve belleğini ne kadar aktif kullandığına da bağlıdır. Sürekli yeni bilgiler öğrenmek ve bu bilgileri farklı bağlamlarda uygulamak, kristalize zekanın güçlenmesine yardımcı olur.
Akıcı Zeka Nedir?
Akıcı zeka, kişinin sorunları çözmek için mantığı ve muhakemeyi özgün yollarla kullanma yeteneğini ifade eder. Kristalize zekanın aksine, akıcı zeka, geçmişte öğrenilmiş bilgilere dayanmaz. Bunun yerine, tamamen yeni durumlarla başa çıkmak için akıl yürütme, örüntü tanıma ve soyut düşünce kullanılır.
Akıcı zeka, yeni ve alışılmadık problemlerin çözümünde devreye girer. Matematik problemleri, bulmacalar veya sözel olmayan görevler gibi zihinsel esneklik ve analiz gerektiren durumlarla karşılaştığınızda bu zekanızı kullanırsınız.
Akıcı zeka, fizyolojik süreçlerle yakından ilişkilidir. Beyindeki prefrontal korteks, akıcı zeka ile doğrudan bağlantılıdır ve bu bölge yaşlandıkça esnekliğini yitirmeye başlar. Bu nedenle, akıcı zekanın birçok yönü ergenlik döneminde zirveye ulaşır. 30-40 yaşlarından itibaren kademeli olarak azalma gösterir.
Bu yaşa bağlı düşüşün nedeni, beynin yeni bilgileri işleme hızının yavaşlaması ve işleyen hafızanın kapasitesinin azalmasıdır. Ancak düzenli zihinsel aktiviteler ve öğrenme süreçleri, bu gerilemeyi yavaşlatabilir.
Bu İki Zeka Türü Birlikte Nasıl Çalışır?
Bu zamana kadar, akıcı zeka ve kristalize zeka arasındaki farkları ele aldık. Ancak bu iki zeka türü, çoğu zaman birbirinden bağımsız değildir. Aksine, günlük yaşamda karşılaştığımız birçok durumda, bu iki zeka türü uyum içinde çalışır. Diyelim ki bir yemek pişiriyorsunuz:
- Kristalize Zeka: Tarifte yer alan talimatları anlamak ve doğru sırada uygulamak için geçmişte öğrendiğiniz bilgilerden yararlanırsınız.
- Akıcı Zeka: Ancak malzemeleri kişisel damak zevkinize veya diyet gereksinimlerinize uyarlamak için yeni bir çözüm geliştirmeniz gerekiyorsa, bu noktada akıcı zeka devreye girer.
Yeni bir konuya çalıştığınızı düşünelim. İlk etapta, mantık yürütme ve analiz yoluyla konuyu anlamak için akıcı zekanızı kullanırsınız. Bu süreçte, yeni bilgiler işleyen hafızanızda geçici olarak tutulur ve konu tam anlamıyla kavrandığında uzun süreli belleğe aktarılır. Bu bilgiler bellekte yerini aldıktan sonra, ihtiyaç duyulduğunda kullanmak üzere kristalize zekanın bir parçası haline gelir.
Akıcı ve Kristalize Zeka Gelişir mi?
Daha önce belirttiğimiz gibi, kristalize zeka yaşla birlikte gelişme veya sabit kalma eğilimindedir. Bu zeka türü, bilgi edinme ve depolamayla ilgilidir. İnsanlar, kitap okumaya, belgesel izlemeye, yeni diller öğrenmeye ve karmaşık konuları keşfetmeye devam ettikçe, kristalize zeka sürekli olarak büyür ve gelişir.
Öte yandan, akıcı zeka, ergenlik döneminde zirveye ulaştıktan sonra, yaşamın ilerleyen dönemlerinde azalma eğilimi gösterir. Bu durum hayal kırıklığı yaratabilir, ancak akıcı zekanın eğitim yoluyla geliştirilebileceği yönünde bazı çalışmalar yapılmıştır.
2008 yılında psikolog Susanne M. Jaeggi ve meslektaşları, akıcı zekanın eğitimle geliştirilebileceğini öne süren bir çalışma yayımladı. Dört farklı gönüllü grubu üzerinde yürütülen bu çalışmada, belirli protokoller kullanılarak bireylerin akıcı zekalarının iyileştirildiği raporlandı.
Jaeggi’nin sonuçları, benzer protokollerle yapılan başka bir çalışmada desteklenmiş olsa da, sonraki araştırmalar bu bulguları tekrar edemedi. Bu nedenle, akıcı zekanın eğitim yoluyla gelişebileceği fikri hâlâ tartışmalı bir konu olarak kalmaktadır.
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Fluid vs. Crystallized Intelligence. Yayınlanma tarihi: 11 kasım 2022; Bağlantı: https://www.verywellmind.com/
- Kievit RA, Davis SW, Griffiths J, Correia MM, Cam-can, Henson RN. A watershed model of individual differences in fluid intelligence. Neuropsychologia. 2016;91:186-198. doi:10.1016/j.neuropsychologia.2016.08.008
- Ghisletta P, Rabbitt P, Lunn M, Lindenberger U. Two thirds of the age-based changes in fluid and crystallized intelligence. Perceptual speed, and memory in adulthood are shared. Intelligence. 2012;40(3):260-268. doi:10.1016/j.intell.2012.02.008
- Doucet GE, Hamlin N, Kruse JA, Taylor BK, Poirel N. Link between fluid/crystallized intelligence and global/local visual abilities across adulthood. Conscious Cogn. 2022;106:103429. doi:10.1016/j.concog.2022.103429
- Unsworth N, Fukuda K, Awh E, Vogel EK. Working memory and fluid intelligence: Capacity, attention control, and secondary memory retrieval. Cognitive Psychology. 2014;71:1-26. doi:10.1016/j.cogpsych.2014.01.003
Size Bir Mesajımız Var!
Matematiksel, matematiğe karşı duyulan önyargıyı azaltmak ve ilgiyi arttırmak amacıyla kurulmuş bir platformdur. Sitemizde, öncelikli olarak matematik ile ilgili yazılar yer almaktadır. Ancak bilimin bütünsel yapısı itibari ile diğer bilim dalları ile ilgili konular da ilerleyen yıllarda sitemize dahil edilmiştir. Bu sitenin tek kazancı sizlere göstermek zorunda kaldığımız reklamlardır. Yüksek okunurluk düzeyine sahip bir web sitesi barındırmak ne yazık ki günümüzde oldukça masraflıdır. Bu konuda bizi anlayacağınızı umuyoruz. Ayrıca yazımızı paylaşarak da büyümemize destek olabilirsiniz. Matematik ile kalalım, bilim ile kalalım.
Matematiksel
