Doğa belgesellerini seviyorsanız, muhtemelen yıllar içinde birbirinden ilginç hayvanlar ve bitkiler hakkında bilgi edinmişsinizdir. Bu tür özel programları izlediğinizde, görmezden gelinemeyecek konulardan biri doğal seçilimin Dünya gezegenindeki yaşam çeşitliliği üzerindeki etkisidir.
Bir çok hayvanının sandığımızdan zeki olduğunu biliyoruz ancak genellikle gözden kaçan hayvanlardan biri ahtapotlar. Zekanın yanı sıra birbirinden garip özellikleri nedeniyle, bir çok kişi “Ahtapotlar uzaylı mı?” sorusunun cevabını merak eder. Aslında çok da haksız sayılmazlar. Bir ahtapot özellikleri nedeniyle bu soruyu gerçekten düşündürür.
Ahtapotlar labirentlerden çıkar, alet kullanır, renk değiştirir, diğer hayvanları taklit eder, mürekkep püskürtür, hatta kendi kollarını fırlatır. Üstelik bunlar sadece yapabileceklerinin bir kaçı. Bu nedenle insanların onların uzaylı olduğunu düşünmesi ve bilim camiasında da şaka ile karışık onlara bu biçimde hitap edilmesi pek de hatalı bir düşünce biçimi değildir. ( İngilizce de uzaylı: alien aynı zaman da farklı olanlar için de kullanılmaktadır.)
Ahtapotların İlginç Özellikleri Nelerdir?
Ahtapot, mürekkepbalığı ve kalamar yumuşakçalar içinde kafadanbacaklılar adı verilen bir gruptadır. Kafadanbacaklılar, salyangoz ve istiridyelerin aksine, karmaşık davranışlar sergilemesine izin veren olağanüstü gelişmiş bir merkezi beyne sahiptir. Salyangoz gibi basit yumuşakçalar sadece çok basit davranışlar sergilerler. Salyangozun aksine ahtapot çok daha karmaşık davranışlar sergiler.
Ahtapot istiridye, yengeç ve balık yer. Bu av türlerinin her biri farklı bir avlanma davranışı gerektirir: örneğin, midyeler kabuklarından çıkarılmalıdır ve bu kolay bir iş değildir! Ahtapot, kabukta bir delik açar ve istiridye kaslarını felç etmek ve gevşetmek için zehir enjekte eder, böylece dışarı çeker.
Ahtapot sadece farklı türdeki avları nasıl avlayacağını öğrenmek ve hatırlamakla kalmaz. Aynı zamanda muhtemelen her bir av türünü ne zaman ve nerede avlamanın en iyi olduğunun ayrıntılarını da hatırlar. Karmaşık davranışın bir başka örneği, ahtapotların diğer ahtapotları gözlemleyerek öğrenebilmesidir. Örneğin, başka bir ahtapotun kapağı çevirerek bir kavanoz yiyecek açmasını izlemekten, gözlemci ahtapot da bunu yapmayı öğrenir.
Ahtapotların Neden 9 Beyni Olduğu Söylenir?
Ahtapotlar merkezi bir beyne sahiptir. Gözlerinin arasında yer alan bu beyin, yaratığın yemek borusunun etrafında halka benzeri bir şekle sahiptir. Bilimsel adı Octopus vulgaris olan tipik bir ahtapot, tüm vücudunda yaklaşık 500 milyon nörona sahiptir. 500 milyon nöronun yaklaşık 180 milyonu merkezi beyinde yoğunlaşmıştır. Sekiz kolunun veya dokunaçlarının her birinin gangliyonlarında yaklaşık 40 milyon kadar ek nöron bulunur. Diğer bir deyişle kollarında 320 milyon nöron vardır.
Bunun sonucunda her kol bir ahtapotun merkezi beyninden ve diğer kollarından bağımsız olarak hareket edebilir. Kollardaki bu nöronlar aynı zamanda kimyasalları da algılar. Her bir kolun nesneleri keşfederken onları koklamasına ve tatmasına olanak tanır. Bu nedenle ahtapotun her bir kolu ek bir beyin gibi düşünülebilir.
Birden fazla beyne sahip olmaları ahtapotları dünyadaki en zeki canlılar yapmaz. Ancak tehditlere daha hızlı tepki verebilirler çünkü kollar merkezi beyinle iletişim kurmak zorunda değildir. Ayrıca bir kol koptuğunda kolaylıkla bir yenisi onu telafi edecektir.
Ahtapotlar DNA’larını da Değiştir
Ahtapotlar uzaylı mı? esprisinin dillerde dolaştığından bahsettik. Bu elbette bir şaka. Ahtapot, kalamar ya da mürekkep balığında hepimizde bulunan DNA’ların aynısı bulunuyor. Ancak belirgin farklılıklar da taşıyorlar.
Diğer hayvanlara kıyasla kafadanbacaklılar ailesi, DNA’larındaki yönergelere harfi harfine uymak zorunda değiller. Hatta bunları değiştirebiliyorlar! Gerekli durumlarda genetik kodlarına müdahale ederek türlü türlü proteinlerin ortaya çıkmasını sağlıyorlar. Bu da hücrelerindeki protein üretiminin çeşitlenmesi ve benzersizliği anlamına geliyor.
Bilim insanlarına göre bu sistem, yüksek zekâ ile karmaşık davranış biçimlerini açıklayan ve DNA mutasyonu yerine RNA düzenlemesi üzerinden işleyen özel bir mekanizmaya işaret ediyor. RNA molekülü, DNA’nın kuzenidir.
Hücre içinde genlerden protein yapım merkezlerine giden yolda genetik kodları taşıyan molekül olarak kullanılır. Bilim insanları kafadanbacaklıların beyinlerindeki RNA moleküllerinin %60’ındaki genetik kodlarda yeniden düzenlemeler yaptıklarını tespit etmişler. İnsanlardan meyve sineklerine kadar diğer bütün hayvanlarda bu oran %1 civarında görülmekte.
Ahtapotların Kanları Neden Mavidir?
Ahtapotlar uzaylı mı esprisine neden olan farklı özellikleri sıralamaya kalsak sayfalar yetmez. Bunlardan bir tanesi de kanları ile ilgili. İnsan kanı oksijen taşımak için kullanılan ve tüm çok hücreli yaşam için gerekli olan hemoglobin nedeniyle kırmızıdır.
Ancak ahtapotlar oksijen taşıyıcıları olarak hemoglobini kullanmazlar. Bunun yerine hemosiyanin adı verilen bir molekül kullanır. Hemosiyanin içindeki bakır atomları da fazla sayıda oksijen atomuyla bağlanabilme özelliğine sahip. Bunun sonucunda da kanları koyu mavi bir renkte olur.
Hemosiyanin tarafından sağlanan bir avantaj, oksijen kapasitesidir. Bu özellikle önemlidir, çünkü ahtapotlar karmaşık beyinleri nedeniyle ortalamanın üzerinde bir oksijen miktarına ihtiyaç duyarlar. Buna ek olarak, hemosiyanin, hemoglobin kaplı bir kırmızı kan hücresinin yapabileceğinden çok daha düşük sıcaklıklarda oksijen ve karbondioksit alışverişi reaksiyonunu gerçekleştirmeye devam edebilir. Mavi kanı olan diğer deniz canlıları arasında ıstakoz, deniz tarağı, karides, kerevit, midye ve kalamar bulunur.
Ahtapotların Neden 3 Kalbi Vardır?
Ahtapotların üç kalbi olduğu için normalden daha fazla oksijene ihtiyaç duyuyorlar. Evet üç kalpleri vardır. Bunlardan biri vücuda; diğer ikisi solungaçlara kan pompalar. Bu etkileyici kardiyak donanımın nedeni muhtemelen kanlarının olağandışı bileşiminden kaynaklanmaktadır.
Aslına bakarsak, her birimiz “uzaylı”yız. Biyolojik olarak çok derin farklılıklarımız yok ve hepimiz içinde bulunduğumuz ortamlara uyumlanmaya çalışan organizmalarız. Sadece kullandığımız yöntemler ve kullanım oranlarımız farklı.
Ahtapotlar gibi beyin hücrelerimizi yüksek oranda düzenleyebilmemizi sağlayacak genetik teknolojisinin geliştirildiği günler yaklaşıyor ve belki de böylece birçok şeyin üstesinden gelebileceğiz. Bunu da bir kenara not edelim. Dolayısıyla kafadanbacaklı dostlarımıza saygılar. Doğadan öğreneceğimiz çok şey var. Ayrıca göz atmak isterseniz: Altın Kan Neden Dünyadaki En Nadir Kan Grubu Olarak Bilinmektedir?
Kaynaklar ve İleri Okumalar:
- Squid and octopus can edit and direct their own brain genes; Bağlantı: https://www.newscientist.com
- An Octopus Could Be the Next Model Organism; Bağlantı: https://www.scientificamerican.com/
- Shomrat T and Nesher N (2021) The Octopus: A Unique Animal for Studying the Brain. Front. Young Minds. 9:752743. doi: 10.3389/frym.2021.752743; https://kids.frontiersin.org/
Matematiksel
