Savaşmak sadece insanlara özgü bir davranış değildir. Gombe Şempanze Savaşı bunu bize öğretmişti.
Yüzyıllar boyunca, birbiri ile savaşabilecek kadar karmaşık tek canlının insan olduğu kabul edildi. Ancak 1974’te Tanzanya’daki Gombe Ulusal Parkı’ndaki şempanzeler birbirleriyle savaşmaya başladıkları zaman bu fikrimiz değişecekti. Bu ilk şempanze savaşı, insanlar gibi şempanzelerin de içlerinde karanlık ve acımasız bir tarafı olduğunu gözler önüne serdi.
Bu savaşın detayları Jane Goodall tarafından iyi bir biçimde belgelenmiştir. 1960’ların Afrika’sında yaptığı şempanze çalışmalarıyla ünlenen Jane Goodall, gözlemleriyle şempanzelere ilişkin birçok dogmanın yıkılmasında ve kullandığı yöntemlerle primatolojinin şekillenip bugünkü haline gelmesinde önemli bir rol oynamıştır.
Gombe Şempanze Savaşı kendisinin kaleme aldığı Through a Window: My Thirty Years with the Chimpanzees of Gombe adlı kitabının “savaş” başlıklı bölümünde aktarılmaktadır. Bu savaş, insanların savaşıyla tam olarak aynı olmasa da, gaddarlık ve bir kabileye bağlılık durumuna çarpıcı bir biçimde benzer.
Gombe Şempanze Savaşı Nasıl Başladı?
Gombe Ulusal Parkı, Tanzanya’nın batı ucunda, Tanganyika Gölü’nün uçsuz bucaksız mavi genişliğiyle çevrilidir. Ünlü primatolog Jane Goodall, yerli şempanze popülasyonu üzerine yaptığı çığır açan çalışmalarıyla burada ün kazandı. Ayrıca park, Goodall’ın Kasekela adını verdiği bir şempanze kabilesine de ev sahipliği yapıyordu.
1971’de Kasekela kabilesi, eski liderinin ölümünden sonra parçalanmaya başladı. Altı erkek ve üç dişiden oluşan bir grup şempanze sekiz aylık bir süre içinde Kasekela bölgesinin güney bölümünde yaşamaya başladılar. Bu yeni gruba Kahama adı verildi. Sekiz erkek ve on iki dişi ve onların yavrularından oluşan ana topluluk ise oldukları yerde kaldı.
Bu süreçte iki grup arasında çeşitli güç gösterileri başlamıştı. Aynı zamanda her iki grup da kendi bölgesini özenle koruyordu. Bölünmeden iki yıl sonra gerilim daha da arttı. İki grubun erkekleri, kendi bölgelerine geri çekilmeden önce birbirlerine bağırmaya ve gövde gösterisi yapmaya başlamıştı.
Savaş, Godi adlı bir şempanzenin ölümüyle başladı. Kahama topluluğuna ait yetişkin bir erkek olan Godi, altı Kasakela erkeği tarafından pusuya düşürüldüğünde ağaçlarda yemek yiyordu. Goodall kitabında erkeklerden birinin Godi’nin bacağını onu yere fırlattığını anlatır. Saldırganlar, “öfkeli bir çılgınlık” halinde, Godi’yi sıkıştırarak on dakikadan fazla dövmüşler ve sonra hızla dağılmışlardı. Godi aldığı darbeler sonucunda ölmüştü.
Goodall’ın kaydettiği bir düzine kadar saldırıdan beşi de feci biçimde ölümle sonuçlanmıştı. Bu kader karşılaşmalarının her biri on dakikadan fazla sürmemişti. Ayrılıkçılara katılmayı tercih eden Goliath adı verilen yaşlı bir şempanze de eski arkadaşları olan beş Kasekela erkeği tarafından öldürülecekti.
Sonunda, ayrılıkçı Kahama kabilesini kuran şempanze Hugh’da öldürülünce, yeni kabileyi kuran altı erkekten geriye sadece bir tanesi kalacaktı. Devamında o da öldürülünce savaş 1978’de sona erecekti. Sonucunda Kasekela kazandı ve menzillerini Kahama bölgesini de kapsayacak biçimde genişletti.
Gombe Şempanze Savaşı Bize Ne Anlatıyor?
Psikolojide temas hipotezi denen eski ve iyi bilinen bir teori vardır. Bu teori, eşit statüde olan iki grup arasındaki temasın hoşgörü ve kabullenmeyi teşvik ettiğini savunur. Bu model özellikle insan davranışını incelemek için geliştirilmiş olsa da burada da geçerlidir. İki grup ayrılıp teması kestikten sonra, aralarındaki düşmanlık yoğunlaşmıştı. Daha çok insanlara özgü olduğunu düşündüğümüz “biz” ve “onlar” bakış açısı hayvan davranışına da yansımıştı.
Goodall, Gombe’de yaşananları bildirdiğinde, şempanzeler arasında doğal olarak meydana gelen bir savaşın anlatımına genel olarak inanılmadı. O zamanlar inanılan insan ve hayvan davranışının bilimsel modelleri ile neredeyse hiç örtüşmemişti.
Son Araştırmalar Jane Goodall’ın Gözlemlerini Doğruladı
Ancak sonraki araştırmalar, şempanze toplumlarının doğal hallerinde savaş davranışı gösterdiklerini doğruladı. Araştırmacılar, öncelik Goodall’ın Gombe’de geçirdiği zamana ait tüm orijinal saha notlarını dijital ortama aktardı. Ardından da bu notları kullanarak şempanzeler arasındaki sosyal etkileşimlerin ve dostlukların ayrıntılı bir resmini oluşturdular. Sonrasında da bu ilişkilerin nasıl değiştiğinin haritasını çıkardılar.
1960’ların sonunda, tüm erkekler oldukça mutlu bir şekilde birbirine karışırken, 1971’de ayrılıklar kendini göstermeye başlamıştı. Sonraki bir yıl içinde, şempanzelerin yalnızca kendi grupları içinde kalması ve sosyalleşmesiyle de iki taraf farklılaşmıştı.
Araştırmacılar, bölünmenin Humphrey adlı bir maymunun alfa erkeğe dönüşmesinden sonra meydana geldiğine karar verdi. Sonraki dört yıl boyunca Humphrey ve kuzey topluluğu, güneydeki gruptaki her bir erkeği öldürecek ve hayatta kalan üç kadının yanı sıra bölgelerini ele geçirecekti. Araştırma, çatışmayı hızlandıran şeyin muhtemelen o sırada ormandaki sınırlı sayıdaki olgun dişi olduğunu da göstermişti.
Gombe’deki savaştan bu yana, Tanzanya ve Uganda’da şempanze grupları arasında daha fazla savaş belgelendi. Ancak bir ilk olması açısından Gombe Şempanze Savaşı önemliydi. Yazının devamında göz atmak isterseniz: Kellogg Deneyi: Bir Şempanzeyi Bir Bebek Gibi Büyütürseniz Ne Olur?
Kaynaklar ve ileri okumalar
- What the Gombe Chimpanzee War taught us about human nature. Yaayınlanma tarihi: 5 Ocak 2022; Bağlantı: https://bigthink.com/
- A Brief History of the Gombe Chimpanzee War. Yayınlanma tarihi: 18 Eylül 2021; Bağlantı: https://www.discovermagazine.com/
- Feldblum JT, Manfredi S, Gilby IC, Pusey AE. The timing and causes of a unique chimpanzee community fission preceding Gombe’s “Four-Year War”. Am J Phys Anthropol. 2018 Jul;166(3):730-744. doi: 10.1002/ajpa.23462. Epub 2018 Mar 22. PMID: 29566432.
